کامران کرمی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
پس از آنکه خبرگزاری رویترز اواخر خرداد ماه در یک گزارش تحلیلی اعلام کرد عربستان سعودی در حال گسترش راهبرد ضدایرانی خود است و تلاش دارد کشورهای فراتر از خاورمیانه را علیه تهران متحد کند، وزیر خارجه ایران با رمزگشایی از عصبانیت عربستان سعودی در برخورد با ایران، آن را ناشی از تحولی می‌داند که برجام در سطح منطقه ایجاد کرده و آن آزادسازی ظرفیت استراتژیک تهران و عبور جمهوری اسلامی از شرایط سخت تحریم است. رئیس دستگاه دیپلماسی ایران که هفته گذشته آشکارا درباره راهبرد خطرناک عربستان در برخورد با ایران هشدار داد، معتقد است آل‌سعود تصور نمی‌کرد یک روزی ایران بتواند از این شرایط عبور کند؛ بنابراین از همه ابزارشان استفاده می‌کنند و هدفشان این است که شرایط را به گذشته بازگردانند، چرا که عربستان برجام را راهبردی دیده و به‌دنبال تدارک و پاسخ راهبردی است. در این نوشتار تلاش شده تا از این راهبرد رمزگشایی و سطوح تهدید آن برای ایران ارائه شود.
واژگان کلیدی: ایران، عربستان، ظرفیت استراتژیک، راهبرد منطقه ای، برجام، سوریه
تحلیل رخداد
رمزگشایی ظریف از راهبرد ضد ایرانی عربستان سعودی نشان می دهد که رئیس دستگاه دیپلماسی ایران به خوبی از اهداف و سطح و ماهیت تهدیدات سعودی ها آگاه بوده و هشدار او در این مقطع نشان از جدی بودن موضوع دارد. در واقع مرور تحولاتی که در یکسال گذشته تاکنون بخصوص شش ماه اخیر روی داده، نشان می دهد که ادراک و تدارک راهبردی سعودی ها به سمت فرآیندهای مقابله جویانه در ابعاد چندگانه متمایل شده و نیاز است تا تاکتیک و استراتژی مقامات سیاسی- نظامی و امنیتی-اطلاعاتی ایران همگراتر شده تا بتوان مانع از اثرگذاری این رویکرد سعودی ها شد. موضوعی که در اظهارات وزیر خارجه ایران نیز منعکس شد و در این خصوص گفت: «آنچه درباره آن حساب کرده بودند، به هم خورد. به همین دلیل الان هم برای مقابله با ما طراحی استراتژیک می‌کنند. هر جا که می‌رویم آنها هم می‌روند. یک سال است یمن را چگونه به خاک و خون کشیدند. پیغام‌هایی که به سوریه رساندند در جریان هستید. دعوا سر ایران و آزاد شدن ظرفیت استراتژیک ایران است و برای همین از همه تلاش‌هایشان و امکاناتشان استفاده می‌کنند.»
مقارن با شکل گیری نشانه های توافق در شش فروردین 94 در لوزان سوئیس، عربستان سعودی و ائتلاف عربی به یمن حمله کردند که بی گمان یکی از اهداف آن برگرداندن توجه دنیا از محل مذاکرات و اخلال در روند آن بود. اما این روند با توافق 23 تیر ماه 94 در وین اتریش کامل گردید و سعودی ها نتوانستند مانع از ممانعت این توافق شوند. از آن تاریخ تاکنون راهبرد آنها کاستن از بهره برداری ایران از این توافق بوده که نقش آفرینی در تحریم های ثانویه، رقابت نفتی و دستورالعمل به سفارت خانه ها و کنسولگری های این کشور برای تاثیرگذاری بر نگاه غربی ها به ایران و بازار آن از جمله این تاکتیک ها در موضوعات اقصادی بوده است. بهره گیری از گروههای نیابتی و فعال کردن آنها در مرزهای غربی و شرقی ایران بعد دیگری از این راهبرد در موضوعات امنیتی نظامی است.
اما مهمترین بعد از این راهبرد سعودی ها در واقع به همان موضوع آزاد شدن ظرفیت استراتژیک ایران در منطقه بر می گردد که نفوذ سیاسی ایران در جهان عرب را تشکیل می دهد. به عبارت دیگر، رها شدن محدودیت های سیاسی-اقتصادی در سطح بین المللی باعث شده تا ایران تمرکز بیشتری را بر حوزه های استراتژیک خود داشته باشد. از این ناحیه است که سعودی ها این وضعیت را نگران کننده می بینند، بخصوص وقتی سرمایه گذاری هایش تاکنون در سوریه نتوانسته، حلقه ای مهم از زنجیره مقاومت در سطح منطقه را بگسلد و مانع از نفوذ ایران در محیط پیرامونی اش شود. وضعیتی که در روزهای اخیر در صحنه میدانی به ضرر متحدین عربستان تقویت شده و با راهبرد مورد نظر آنها فاصله دارد و در سطح سیاسی هم شاهد تلاش ها برای شکل دادن به مذاکرات سوری-سوری با چشم انداز روشنتر هستیم.
دورنما
بنظر می رسد در چنین فضایی که نشانه های تقابل سعودی ها با ایران در کانون های بحران در منطقه کاملا آشکار شده، شاهد اقدامات بیشتری از سوی این کشور برای اثرگذاری منفی در این روند خواهیم بود. در این میان هرگونه تحرکی از حیث تغییر معادلات میدانی سوریه که در حال حاضر چندان به نفع سعودی ها نیست، بیشترین تاثیر را در این مواجهه سعودی ها خواهد داشت. بدین معنی که اگر فرآیند شکننده کنونی در سوریه به سمت ائتلاف ایران، روسیه، سوریه و مقاومت که در مقطع کنونی با تغییر برخی سیاست های ترکیه تا حدی تقویت شده، پیش رود و از سوی دیگر در گفت وگوهای آتی شاهد ظهور عناصر بیشتری از بقای اسد باشیم، می توان گفت مواجهه عربستان در برابر ایران وارد فرآیند جدیدی خواهد شد که بحران آفرینی بیشتر در کانون های دیگر درگیری از این جمله خواهد بود.
