مصطفي مطهري
پژوهشگر مسائل بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
شاخ آفریقا از حیث جغرافیایی چهار کشور سومالی، اتیوپی، اریتره و جیبوتی را درون خود دارد. اهمیت این منطقه براساس موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیکی که دارد موجب شده تا به محلی برای رقابت های منطقه ای و بین المللی تبدیل شود. در واقع شاخ آفریقا به دلیل هم مرزی و مشرف بودن با اقیانوس هند، خلیج عدن، تنگه باب‌المندب و دریای سرخ ارزش‌های جغرافیایی، ژئوپلیتیکی، استراتژیکی و ژئواستراتژیکی، منحصری دارد.
وجود همین ویژگی ها موجب شده تا بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای درصدد نفوذ در این منطقه باشند. مضافاً اینکه وجود درگیری های مرزی میان این کشورها مزید بر علت شده است تا بسترها جهت نفوذ، آسان تر شود و فرصت برای نفوذ راحت تر باشد. با وجود این شرایط می باشد که سعودی، امارات، ترکیه، ایران، قطر و اسرائیل به عنوان بازیگران منطقه‌ای و چین، روسیه، آمریکا و برخی از کشورهای اروپایی به عنوان بازیگران فرامنطقه‌ای همواره در حال نقش‌آفرینی و در تلاش برای افزایش نفوذ خود در منطقه شاخ آفریقا بوده و هستند.
در این یادداشت تلاش می شود تحولات در شاخ آفریقا را در سالی که گذشت مورد بررسی و ارزیابی اجمالی قرار دهیم. پیش از ورود به بحث باید تأکید کرد که تحولات روی داده در شاخ آفریقا بیش از آنکه در قالب واحدهای سیاسی قابل تحلیل باشد بیشتر در قالب منطقه ای و تاثیراتی که می تواند در معادلات غرب آسیا داشته باشد قابل توجه و در خور تحلیل است. با این حال جهت فهم آسان تر تحولات و رویدادها در سالی که گذشت به بررسی هر یک از این واحدهای سیاسی بطور جداگانه خواهیم پرداخت.
واقعیت امر این است که اتفاقات روی داده در شاخ آفریقا و تمرکز کشورهایی که به عنوان بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای خواهان نقش آفرینی در این منطقه هستند بر مبنای پیوندهای جغرافیایی و رویکردهای توپولوژیک(مجموعه ای بودن اهداف) در مناطق تحت سیطره و نفوذ آن اتفاق می افتد و عملیاتی می گردد. از این رو ورود هر کدام از کشورهای مذکور به شاخ آفریقا بر پایه اولویت های قوام یافته ای می باشد که با ویژگی های محیطی – اقتصادی – امنیتی – نظامی و سیاسی تعیین و مشخص می شوند.
سومالی؛ گِره ای مهم در معادلات بین المللی
سومالی از جمله کشورهای چهارگانه شاخ آفریقا است که به محلی برای توسعه سیاست های آنکارا در شاخ آفریقا و حتی قاره آفریقا تبدیل شده است. سیاست نفوذ آنکارا در سومالی در سالی که گذشت نیز ادامه پیدا کرد. بطوریکه در سال گذشته ترکیه علاوه بر تمدید مجوز استقرار نیروهای نظامی اش در خلیج عدن برای سیزدهمین بار توسط پارلمان، توانست قراردادی 14 ساله را برای اداره و بازسازی بندر موگادیشو در سومالی به امضا برساند. نباید فراموش کرد که سومالی، بزرگترین پایگاه نظامی ترکیه در خارج از این کشور است. در واقع موقعیت نقش آفرینی ترکیه و میزان نفوذ آن در سومالی آنچنان زیاد است که علاوه بر اهمیت جغرافیایی آن در تأمین امنیت کشتیرانی و مقابله با دزدهای دریایی، آنکارا برای پرتاب موشک به فضا، سومالی را علیرغم چالش های رقابتی در این کشور انتخاب کرده است. از جمله مسائل دیگری که در ارتباط با سومالی شکل سریالی پیدا کرده است و در این رهگذر نیز ترکیه همواره از دولت سومالی حمایت به عمل آورده، درگیریهای شدید بین نیروهای دولتی و عناصر گروه تروریستی «الشباب» است که در سال گذشته نیز به قوت خود باقی بود.
ابوظبی نیز در سال گذشته به مانند سال های قبل تلاش کرد تا مسیری را برای نفوذ در سومالی بیابد؛ مسیری که عمدتاً بر روی اختلافات داخلی در سومالی تمرکز دارد. از این رو تلاش کرد تا از طریق اپوزیسیون و مخالفانِ خواهان سهم سیاسی در قدرت وارد عمل شود که با اعتراض موگادیشو همراه شد. بطوریکه دولت فدرال ضمن متهم کردن ابوظبی به دخالت در امور داخلی این کشور، از ابوظبی خواست از مداخله در مسائل داخلی این کشور بر حذر باشد. از جمله موارد دیگر در این باره که در رابطه میان ابوظبی و سومالی در سال گذشته رسانه ای شد و سومالی آنرا رد کرد پیشنهاد امارات به سومالی برای اشغال جزیره سقطری یمن جهت تأمین شرایطی است که با اقدامات ابوظبی در جنوب یمن و ایجاد پایگاه نظامی – اطلاعاتی در باب المندب مرتبط است.
شایان به ذکر است که نقش آفرینی آمریکا و دیگر کشورهای فرامنطقه ای مانند چین و روسیه در سومالی به مانند دیگر مناطق آفریقا با هدف جلوگیری از نفوذ دیگری تدوین یافته و تعبیه شده است. به عبارت بهتر در ارتباط با راهبرد نفوذ قدرت های منطقه ای در شاخ آفریقا باید گفت که کنش ها با هدف واکنش به نفوذ دیگری انجام می گیرد.
نکته مهم درباره سومالی اینکه، اگر چه این کشور در نقشه سیاسی کشورهای جهان جایگاه خاصی ندارد، اما در عرصه ژئوپلتیکی منطقه ای – بین المللی از جمله نقاط دارای اهمیت و در زمره گره‌های مهم در معادلات راهبردی به شمار می رود؛ و همین امر موجب شده است تا رقابت ها و شکل کنش ها در هر مقاطعی متفاوت باشد و با شدت و ضعفی همراه گردد.
اتیوپی؛ بستر چالش های داخلی و خارجی
اتیوپی یکی از کشورهای مهم در شاخ آفریقا به شمار می آید. چرا که هم با فاکتور جنگ داخلی همراه است و هم نقش مهمی در عرصه معادلات خارجی دارد. درگیری های نظامی در اتیوپی میان دولت فدرال و نیروهای موسوم به «جبهه آزادی‌بخش خلق تیگرای» (TPLF) نه تنها صحنه داخلی را متأثر کرده است بلکه بر چگونگی و تعیین روابط اتیوپی با دیگر کشورها در عرصه خارجی تأثیرات فراوانی داشته است. ماهیت این درگیری ها در سال گذشته نیز موجب واکنش های بین المللی شد. بطوریکه وزارت خارجه آمریکا ضمن موضع گیری درباره تحولات موجود در اتیوپی، اعلام کرد که واشنگتن همچنان به تعلیق کمک ها به اتیوپی ادامه می دهد. به علاوه اینکه واشنگتن خواستار استقرار نیروهای امنیتی به جای نیروهای اریتره و نیروهای وابسته به حزب حاکم در تیگرای شد تا مانع نقض حقوق بشر و پاکسازی نژادی شود.
این رویکرد در ارتباط با ترکیه و روسیه نسبت به تحولات در اتیوپی متفاوت از سیاست اعلامی آمریکا درباره اتیوپی می باشد. در واقع مسکو ضمن حفظ تماس‌ها و ارتباطات خود با مقامات اتیوپی (از جمله سفیر این کشور در روسیه)، در سال گذشته طرف‌های درگیر در اتیوپی را به خویشتنداری دعوت کرده است. ترکیه نیز در حمایت از دولت فدرال نسبت به افزایش حوادث خشونت‌بار در اتیوپی ابراز نگرانی کرده است. چرا که ترکیه بعد از چین(سرمایه گذاری چین در صنایع آهن و فولاد اتیوپی از جمله محورهای همکاری اقتصادی پکن و آدیس آبابا می باشد) بزرگترین شریک تجاری آدیس آبابا است. بطوریکه می توان گفت ترکیه با ابزار قدرت نرم در زمینه های سیاسی و اقتصادی و فرهنگی در اتیوپی توانسته اهداف و برنامه های خود را در شاخ آفریقا دنبال کند. در واقع سطح بسیار بالای روابط آنکارا با آدیس آبابا سبب شده است تا اتیوپی اعلام کند که از میانجیگری ترکیه برای حل بحران و مناقشه میان اتیوپی و سودان استقبال می کند.
یکی از چالش های مهم اتیوپی در عرصه خارجی در سال گذشته که به مانند سال های پیش وجود داشت، چالش آب و مسأله سد النهضه و درگیری ها میان سودان و مصر با اتیوپی بر سر سهم آبی است. به علاوه اینکه روابط اتیوپی و سودان در سالی که سپری شد به بدترین شرایط خود رسید؛ بطوریکه تبادل اتهامات و تشدید تنش ها در مرزها در سال گذشته به طرز چشمگیری افزایش پیدا کرد.
از جمله چالش های نوظهور برای اتیوپی در سال گذشته تصمیم و اقدام سعودی جهت اخراج مهاجران اتیوپیایی بود که بدون انجام مراحل بهداشتی مربوط به گرفتن تست کرونا از این مهاجران به این اقدام مبادرت ورزید؛ که نه تنها مورد اعتراض آدیس بابا قرار گرفت بلکه مورد انتقاد سازمان ملل نیز واقع شد.
امارات بر خلاف سعودی، نقش مهمی در عرصه سیاسی – دیپلماتیک و توسعه اقتصادی اتیوپی دارد. در واقع امارات در سال گذشته با افزایش حمایت های اقتصادی – عمرانی در قالب پروژه های نرم توانست بر دایره نفوذ خود در اتیوپی بیافزاید. ایران نیز از جمله کشورهایی است که دامنه نفوذ آن در اتیوپی نرم و فرهنگی است. از جمله مواردی که در سال گذشته در رابطه با نقش ایران در اتیوپی رسانه ای شد ادعای روزنامه آمریکایی نیویورک تایمز مبنی بر نقشه ایران برای حمله به سفارت امارات در این کشور بود، که علاوه بر اینکه ایران این ادعا رد کرد دو کشور اتیوپی و امارات نیز درباره دست داشتن ایران در این مسائل موضع گیری خاصی نداشتند و بدان نیز اصلاً نپرداختند.
واژگان كليدي: رقابت , نفوذ , شاخ آفریقا ,سالی که گذشت ,جیبوتی, قابلیت های ژئوپلیتیکی ,مصطفي مطهري
