رقابت بر سر حیاط خلوت
همکاری ایران – برزیل و نگرانی آمریکا
محمد مودب
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
در حالی که این روزها ایالات متحده آمریکا به همراه متحدین خود، سعی دارد حداقل در این مرحله، اجماع اعضای دائم و غیر دائم شورای امنیت سازمان ملل را برای تحریم ج.ا.ایران کسب نماید، چند تن از وزراء و مقامات بلندپایه کشور برزیل، به عنوان عضو غیردائم شورای امنیت و یکی از قدرت های منطقه ای آمریکای لاتین، از فروردین امسال به ایران سفر کرده اند و قرار است در روزهای 25 و 26 اردیبهشت ماه، رئیس جمهور این کشور،«لوئیز ایناسیو لولا دا سیلوا»، نیز از ایران دیدن کند. طبق اخبار به دست آمده، این سفر دو هدف عمده دارد:
– کمک به پیشرفت روند صلح خاورمیانه
– تحکیم همکاری دوجانبه میان برزیل و ایران
– حل و فصل اختلافات ایران و غرب برسر مسئله انرژی هسته ای
رئیس دولت برزیل، بطور جدی معتقد است که “در روند صلح خاورمیانه حتما باید کسانی دخالت داشته باشند که خود بی طرف باشند.“ از این رو داسیلوا مخالف جدی دخالت آمریکا و غربی ها در روند صلح خاورمیانه بوده و علت آنرا به گرایشات یکجانبه آنها نسبت می دهد.
اما مطلبی که سفر داسیلوا را به منطقه با اهمیت جلوه می دهد، ناشی از دو امر می باشد: نخست اینکه وی به جز ایران، به اسراییل نیز سفر خواهد کرد که خود تائید و تاکیدی است بر استمرار «رقابت توام با خصومت دیپلماتیک». چرا که پس از سفر محمود احمدی نژاد به برزیل، رئیس دولت اسراییل نیز به این کشور سفر نمود.
موضوع با اهمیت دیگر، نوع نگاه ایالات متحده به این سفر و نگرانی از تحکیم همکاری و دوستی ایران و برزیل است. باید اعتراف نمود که در طول این مدت ج.ا.ایران در پاسخ به تلاشهای ایالات متحده بیکار نمانده است و همکاری خود را با برخی از کشورهای آمریکای لاتین که اصطلاحا بخشی از «حیاط خلوت» ایالات متحده محسوب می شوند، گسترش داده است. اینکه چه عواملی باعث شدند تا آمریکای لاتین به حیاط خلوت ایالات متحده تبدیل شود، باید به تحولات قرن 18 نیمکره غربی رجوع کرد. آمریکا پس از استقلال در سال 1783 و صدور اعلامیه حقوق بشر تا واپسین سالهای سده نوزدهم، نه تنها خود از استعمار دیگر ملّتها پرهیز داشت، بلکه از آزادی، استقلال و پیشرفت همه ملّتها پشتیبانی میکرد؛ به گونهای که بسان یک پشتیبان و نماد آزادی و استقلال، در دل همه مردمانی جا داشت که در پی هم پیمانی بیآزار و سودمند بودند. میهندوستان ایرانی نیز در دوران منتهی به انقلاب مشروطه که از سلطه روس و انگلیس بیزار بودند و به دنبال نیروی سومی میگشتند، آمریکا را هم پیمانی قابل اعتماد و مخالف استعمار میپنداشتند.
امّا این موضع آمریکا رفته رفته دگرگون شد و با گسترش صنعت و نیاز روزافزون به موّاد خام، گرایشهای استعماری در رویکرد سیاست خارجی آن کشور آشکار شد و رو به فزونی نهاد. نخستین مناطقی که مورد توجّه آمریکا قرار گرفت، آمریکای مرکزی و جنوبی و کرانههای اقیانوس آرام بود. از آنجا که این مناطق بیشتر زیر سیطره استعمارگران قدیمی مانند اسپانیا و پرتغال قرار داشت، درگیری آمریکا با اینگونه کشورهای اروپایی هم ناگزیر مینمود. نخستین حرکت آمریکا در جهت استیلا بر آمریکای لاتین انتشار «آموزه مونروئه» در 1823 بود. مونروئه رئیس جمهوری وقت آمریکا اعلام کرد اروپا مهد فساد و استعمار است و ما اجازه نمیدهیم اینگونه مناسبات را به قاره آمریکا هم گسترش دهند. آمریکا از آن آمریکاییها، و اروپا از آن اروپاییان.
از آن هنگام، آمریکای لاتین رفته رفته به حیاط خلوت آمریکا تبدیل شد.
حدود يک دهه پيش هم، هانتينگتون پيش بيني کرد که برزيل به عنوان يکي از قدرتهاي جهاني مطرح خواهد شد. حال پيش بيني هانتينگتون درست از آب درآمده و اکنون برزيل به تعبير کارشناسان، دهمين قدرت اقتصادي جهان محسوب مي شود. اين کشور توانسته است در توليدات کشاورزي و همچنين در حوزه صنعت، خود را به سطح بسيار بالايي در اقتصاد جهانی برساند.
مشخصات برزيل کنوني و واقع شدن آن در حوزه حياط خلوت آمريکايي ها باعث شده است غربيها بشدت از گسترش روابط اين کشور با جمهوري اسلامي ايران نگران شوند تا آنجا که هيلاري کلينتون رسماً از اين مسأله ابراز نارضايتي کرده است. این در حالی است که دولت داسیلوا تلاش می کند تا سیاست خارجی آمریکای لاتین بدون دخالت قدرت‌های خارجی اتخاذ شود.
یکی از دلایل عمده شکل گیری و تحکیم همکاری دو کشور، تصمیم برزیل برای توسعه روابط خود با 20 قدرت برتر اقتصادی جهان است که ایران امروز تعیین کننده ترین اقتصاد دنیا است و طبیعی است برزیل علاقمند است ایران را یکی از اولویت های خود در بحث گسترش روابط خارجی قراد دهد. برزیل امروز اعتقاد دارد که کشورهای نوظهوری در عرصه قدرت پیدا شده اند که ایران، هند، چین و چند کشور دیگر از این دسته اند.
در شرایط کنونی حجم مبادلات ایران و برزیل حدود 2 میلیارد دلار است که با توجه به سفر اخیر محمود احمدی نژاد به برزیل و توافقاتی که در این سفر انجام شد، تهران و برزیل اراده جدی دارند تا رقم کنونی مبادلات تجاری خود را طی 3 تا 5 سال آتی به 10 میلیارد دلار افزایش دهند. علاوه بر تجارت، موضوعاتی نظیر انرژی، مسکن، تکنولوژی و فناوری، کشاورزی، صنعت و معدن نیز زمینه‌های همکاری میان ایران و برزیل هستند.
همانطور که می دانیم موضوع انرژی و منابع غنی ایران در حوزه های نفت و گاز، مهمترین دلیل برزیلی ها برای علاقمندی گسترش روابط با تهران است. دیپلماسی آینده، دیپلماسی انرژی خواهد بود و برزیل نیز خوب می داند اگر با صاحبان انرژی در آینده رابطه خوبی داشته باشد، موفق تر خواهد بود.
به طور کلی باید اذعان کرد که علاوه بر محرکه های متعدد اقتصادی و سیاسی، دو کشور از مواضع مشترکی در فرایند غنی سازی انرژی هسته ای برخوردارند و در این خصوص شباهت هایی نیز میان آنها به چشم می خورد از جمله:
- امضا نکردن پروتکل الحاقی از سوی دو کشور
- وجود مسائل حل نشده میان آژانس و دو کشور
- ادعای غربی ها مبنی بر عدم توجیه اقتصادی غنی سازی
- ورود به مرحله غنی سازی صنعتی
- متهم کردن هر رو کشور به داشتن برنامه های مخفی از سوی غرب
- ادعای هر دو مبنی بر بومی بودن فناوری ساخت سانتریفیوژ ها
- مخالفت آمریکا با تبدیل شدن هر دو کشور به قدرت منطقه ای
- تاکید هر دو بر حق داشتن غنی سازی و چرخه سوخت در خاک خود
- عدم پذیرش تعلیق
- قانون اساسی کنونی برزیل تنها قانون اساسی دنیاست که داشتن بمب اتم را ممنوع ساخته است
- رهبر ایران،آیت الله خامنه ای، نیز بر حرام بودن بمب اتم تاکید نموده است.
باید دید مواضع مشترک دو کشور در مسئله هسته ای این امکان را به داسیلوا خواهد داد تا با تشریح اهداف ایران، اختلافات چندین ساله غرب با ج.ا.ایران را بر سر مسئله غنی سازی اورانیوم مرتفع سازد.
به هر ترتیب، واشنگتن با وجود اینکه به برزیل و دیگر اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد فشار می آورد تا قطعنامه چهارم تحریم علیه ایران را تأیید کنند، اما از سخنان وزیر امور خارجه برزیل،«سلسو آموریم»، برداشت متفاوتی می توان استخراج نمود. وی در سفر اخیر خود به تهران تاکید کرد: «برزیل از گسترش فعالیت های هسته ای صلح آمیزی که به نفع مردم ایران باشد، حمایت می کند همانگونه که از چنین فعالیت هایی برای مردم برزیل نیز حمایت می کند.»
5 اردیبهشت 1389.تهران.
