حسن کرابی
کارشناس مسائل آسیای مرکزی
همکاری ایران و قزاقستان
هنگامی‌که قزاقستان در آذر ماه 1370، به‌عنوان آخرین جمهوری شوروی سابق اعلام استقلال کرد، ایران در زمره نخستين کشورهایی بود که استقلال آن‌را به رسمیت شناخت و سفارت خود را در آلماتی دایر نمود. مراودات ایرانیان و قزاق‌ها که در طول تاریخ همواره بر پایه مشترکات فرهنگی و دینی استمرار داشت با تشکیل اولین دولت – ملت قزاق‌ها، وارد مرحله نوینی شد.
در دهه اول استقلال که قزاقستان به تحکیم پایه‌های حکومت ملی خود مشغول بود، ایران با تکیه بر مزیت‌های ژئوپلتیکی، اقتصادی و فرهنگی، مناسبات با قزاقستان را گسترش می‌داد. موقعیت ژئوپلتیکی ایران به‌منزله کوتاه‌ترین، امن‌ترین و با صرفه‌ترین مسیر دسترسی آسیای مرکزی به دنیای خارج، همواره یکی از مولفه‌های اصلی در تعاملات این منطقه با ایران بوده است. افتتاح راه‌آهن سرخس – تجن در منتهي‌الیه شمال شرقی ایران در سال 1375، نقطه عطفی در گشودن مسیرهای كشورهاي محصور در خشکی آسیای مرکزی از جمله قزاقستان به دنیای خارج بود، حال پس از گذشت 18 سال، با احداث راه‌آهن سه‌جانبه ایران – ترکمنستان – قزاقستان، که با حضور رئیس جمهور کشورمان به همراه نورسلطان نظربایف و قربانقلی بردی محمداف روسای جمهور قزاقستان و ترکمنستان در مرز اینچه‌برون در تاریخ 12 آذرماه 1393 افتتاح شد، مسیر جدیدی برای ارتباط نزدیک‌تر مناطق صنعتی و نفتی شرق دریای خزر با آب‌های آزاد فراهم آمده است. حضور رئیس جمهور قزاقستان در این مراسم، دومین سفر وی به ایران در کمتر از یک و نیم سال گذشته و پس از آغاز به کار دولت یازدهم محسوب می‌شود.
قزاقستان از همان اوان استقلال، برای ارتقاء جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی خود، از مساعدت ایران سود می‌برد؛ توسعه روابط با کشورهای اسلامی و خاورمیانه از رویکردهای اصلی سیاست خارجی قزاقستان است، بر همین مبنا این کشور خیلی زود به عضویت اکو و سازمان همکاری اسلامی درآمد و حتی توانست با حمایت ایران، میزبانی و ریاست شورای وزیران امور خارجه سازمان همکاری اسلامی را در سال 1390 بر عهده بگیرد. تاسیس کنفرانس تعامل و اعتماد سازی در آسیا (سیکا) از دیگر اقدامات قزاقستان در چارچوب تعاملات منطقه‌ای بود که ایران نیز یکی از اعضای فعال آن محسوب می‌شود.
روابط دوجانبه ایران و قزاقستان، در دو دهه گذشته در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، با آهنگ متعادلی رو به رشد بوده است. اگرچه سرعت آن در سال‌های اخیر به سبب عوامل پرشمار از جمله تاثیرپذیری از برخی طرف‌های ثالث، همانند دهه اول استقلال نبوده، لیکن دو کشور با وقوف بر ظرفیت‌های فراوان موجود، برای استفاده از فرصت‌های پیشِ‌رو مصمم هستند.
روند توسعه اقتصادی قزاقستان به‌منزله بزرگ‌ترین و باثبات‌ترین کشور آسیای مرکزی، فرصت‌های متعددی را پیشِ‌روی شرکت‌های ایرانی که از فناوری و تخصص خوبی برخوردارند، قرار می‌دهد. در حال حاضر چندین شرکت ایرانی در بخش‌های عمران، مسکن، کشاورزی و احداث جاده در قزاقستان فعال هستند. انتظار می‌رود با اجرای توافقات اقتصادی طرفین، به‌ویژه در چارچوب سیزدهمین کمیسیون مشترک اقتصادی دو کشور که در شهریورماه 1393 در تهران برگزار شد و نشست‌های تخصصی میان بخش‌های تجاری، حجم مناسبات اقتصادی که هم‌اکنون حدود یک میلیارد دلار است به بیش از دو میلیارد دلار برسد.
همکاری در چارچوب مجامع بین‌المللی مانند سازمان ملل و نهادهای وابسته آن و مناسبات پارلمانی بین‌المللی، بخش مهمی از روابط دو کشور در صحنه جهانی را تشکیل می‌دهد. در تعاملات منطقه‌ای و بین‌المللی ایران، همکاری با قزاقستان به‌عنوان کشوری که به‌دنبال روابط متوازن با کشورها و مناطق مختلف جهان است، دارای اهمیت می‌باشد؛ از جمله در آبان‌ماه سال جاری در جریان نشست شورای حقوق بشر سازمان ملل در ژنو، دو کشور از مواضع یکدیگر حمایت کردند. قزاقستان برای دوره 18-2017 میلادی و ایران برای دوره 30-2029، نامزد عضویت غیر دائم در شورای امنیت سازمان ملل شده‌اند و طی سفر اخیر دکتر روحانی به قزاقستان، طرفین برای حمایت متقابل در این فرایند، به توافق رسیدند. تلاش برای بهبود نظام بین‌الملل و مشارکت موثرتر در روند تصمیم‌سازی جهانی بر مبنای منافع مشترک، شاکله همکاری‌های دو کشور را در این قالب تشکیل می‌دهد.
قزاقستان پس از استقلال با انتقال تسلیحات اتمی که از دوران شوروی در این کشور باقیمانده بود به روسیه، به یکی از فعالان عرصه خلع سلاح و عدم اشاعه تسليحات هسته‌ای تبدیل شد. این کشور به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده اورانیوم دنیا که در سال‌های اخیر درصدد ساخت نیروگاه اتمی و بهره‌مندی از این مزیت برای پاسخگویی به نیازهای روزافزون خود در بخش انرژی برآمده است، از حق ایران برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای حمایت می‌کند. رئیس‌جمهور قزاقستان در دی‌ماه 1390 و در اوج فشار و تحریم علیه ایران، از اعمال استانداردهای دوگانه در قبال برنامه هسته‌ای ایران و سکوت درباره سلاح‌هاي اتمی اسرائیل انتقاد کرد. در بیانیه مشترک سران دو کشور در شهریورماه سال جاری نیز بر این موضوع تاکید شده است. همین مواضع دوستانه بود که موجب شد ایران دو دور گفتگوی هسته‌ای با گروه 1+5 در اسفند 1391 و فروردین 1392 را در آلماتی برگزار نماید. برگزاری این مذاکرات که یکی از روندهای مهم در صحنه بین‌المللی محسوب می‌شود، کمک شایانی به تلاش‌های قزاقستان برای تبدیل آلماتی به مرکز تعاملات دیپلماتیک منطقه‌ای و شناسایی این کشور در صحنه بین‌المللی کرد. با روشن شدن چشم انداز مثبت مذاکرات هسته ای در دولت یازدهم، قزاقستان همچنان تلاش می کند در موفقیت آن سهیم باشد؛ ارلان ادریس اف وزیر امورخارجه قزاقستان در 5 دی ماه 1393 ضمن تکرار تمایل کشورش برای میزبانی مجدد مذاکرات، ابراز امیدواری کرد گفتگوهای هسته ای تا نیمه اول سال 2015 میلادی به نتیجه برسد. وی تاکید کرد که توافق میان ایران و غرب برای قزاقستان مهم است و تاثیری بسیار مثبت بر منطقه بویژه از منظر اقتصادی خواهد داشت.
ایران و قزاقستان هر چند دارای مرز مشترک زمینی نیستند لیکن از طریق دریای خزر همسایه محسوب می‌شوند. تعاملات دو کشور در خصوص مسائل خزر، جزء مهمی از مناسبات دو طرف را تشکیل می‌دهد. ایران و قزاقستان در موضوعاتی مانند عدم دخالت و حضور طرف‌های ثالث در امور مرتبط با خزر، حفاظت از محیط زیست و آبزیان خزر، آزادی کشتیرانی تجاری و تامین امنیت این دریا، اشتراک نظر دارند؛ در جریان نشست اخیر سران کشورهای ساحلی دریای خزر در آستراخان روسیه با حمایت دکتر روحانی و نظربایف، درباره تعیین محدوده 15 مایلی برای منطقه حاکمیت ملی توافق شد که پیشرفت قابل توجهی در مسیر تکمیل رژیم حقوقی خزر محسوب می‌شود. علاوه بر این، مناسبات تجاری منظمی نیز میان بنادر دو کشور در این پهنه آبی جریان دارد.
پس از آغاز به کار دولت یازدهم در ایران، قزاقستان جزء اولین کشورهایی بود که از آن استقبال کرد و نظربایف در مراسم تحلیف دکتر روحانی در مردادماه 1392 شرکت نمود. سفر رسمی رئیس‌جمهور ایران به آستانه در شهریورماه سال جاری که اولین سفر دوجانبه روحانی به آسیای مرکزی بود، نه تنها نشانگر جایگاه قزاقستان در سیاست منطقه‌ای ایران است، بلکه مسیرهای جدیدی را فراروی توسعه همکاری‌های دو طرف قرار داد. علاوه بر اسناد دولتی که در این سفر به امضا رسید، در همایش مشترک بازرگانان دو کشور هم که در حضور دکتر روحانی و نظربایف برگزار شد، توافقات تجاری متعددی میان بخش‌های خصوصی ایران و قزاقستان حاصل شد. دو رئیس‌جمهور پس از آن، به فاصله کوتاهی در دو اتفاق مهم منطقه‌ای دیگر؛ اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در دوشنبه و نشست روسای کشورهای ساحلی خزر در آستراخان نیز شرکت کردند.
از منظر قزاقستان، رویکرد تعامل سازنده با جهان و توسعه مناسبات پیرامونی در سیاست خارجی دکتر روحانی، می‌تواند به ثبات و امنیت منطقه کمک نماید. هفت بار دیدار روسای جمهور دو کشور در یک سال گذشته در چارچوب برنامه‌های دو و چند جانبه، حاکی از تحرکی مناسب در روابط طرفین است، هرچند انتظار می‌رود این نزدیکی سیاسی در گسترش همکاری‌های دو طرف در حوزه‌های عملی به‌ویژه مراودات اقتصادی و مردمی نیز بیش از گذشته تاثیرگذار باشد.
واژگان کلیدی: روابط ایران و قزاقستان، دوستی و همکاری ایران و قزاقستان، دو دهه دوستی و همکاری ایران و قزاقستان
