دکترعلی قلی جوکار
جامعه شناس و پژوهشگر فرهنگی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
مقدمه
رسانه های ارتباطی رسانه ای از گذشته های بسیار دور همواره به عنوان ابزاری برای برقراری ارتباط انسان کنشگر با دیگری شامل افراد و جوامع انسانی، و یا اطلاع رسانی در باره وقوع حوادث و وقایع انسانی ،اجتماعی و طبیعی،مورد استفاده قرار می گرفته ، کنشگران اجتماعی بدین وجه در تعامل بایکدیگر بوده و از حوادث مهم طبیعی و اجتماعی مطلع می شده اند اند. در جهان اجتماعی قدیم وسنتی ابزار های اطلاع رسانی ساده ای چون فانوس های دریایی، چاپارخانه ها، کبوتران نامه بر ، و…. برای تعامل کنشگران و اجتماع نقش آفرینی کرده، توسعه یافته تا به رسانه های مکتوب و شفاهی در عصر مدرنیته رسیده ،وپس از آن دردهه های اخیر تبدیل به جامعه اطلاعاتی و شبکه ای شده و هم اکنون به فضای مجازی رشد یافته اند.
فضای مجازی هم اکنون در حال دَرنَوَردیدنِ همه ی حوزه ها و زمینه های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بوده و از حالت رسانه ای ارتباطی-رسانه ای یا اجتماعی بسیار فراتر رفته و تبدیل به «جامعه ی مجازی» با تمام ویژگی جامعه واقعی با ظرفیت وپتانسیلی گسترده تر و بالاتر، و هزینه ای بسیار کمتر گشته است . دیدگاه های نظری رسانه ای و ارتباطی هم بدون تغییر و تحول نمانده اند . برای مقایسه و قریب به ذهن نمودن تغییر و تحول رسانه های نوین ارتباطی و رسانه ای سنتیِ( رسانه های عصر مدرنیته تا جامعه اطلاعاتی) جوامع قبل به جامعه ی مجازی، ابتدا به بررسی مهمترین دیدگاه های نظری رسانه ای و ارتباطی سنتی پرداخته،و سپس به ارزیابی قدرت نرم درجامعه مجازی، می پردازیم .
الف – رسانه های سنتی
منظور از رسانه های سنتی در این مقاله عبارت از رسانه های ارتباطی از آغاز عصر مدرنیته تا عصر جامعه اطلاعاتی است. در عصر مدرنیته در سطوح علمی و دانشگاهی دیدگاه ها و نظریه های فراوان رسانه ای ارتباطی به وجود آمد که در زمان خود ، اقناع کننده بود اما به مرور و با شدت گرفتن پیشرفت تکنولوژی و فن آوری های رسانه ای ، از پاسخگویی علمی و اقناع کننده در جامعه علمی و دانشگاهی بازماندند. قبل از پرداختن به فضا و جامعه مجازی ابتدا به شرح مهمترین این دیدگاه ها به طور موجز و چکیده اشاره می کنیم .
نظریه گلوله برفی یا سوزن تزریقی
بر اساس این دیدگاه می توان از طریق رسانه های قدرتمند محتوای مورد نظر فرستنده پیام را همانند آمپول هایی پر از دارو و موثر به طور مستقیم به مغز مخاطبان شلیک کرد تا بر آن ها که منفعل بوده و چاره ای جز پذیرش آن ندارند را تحت تاثیر مورد نظر و به صورت عمیق، قرار دهد . هدف این رسانه ها شکل دادن افکار ، باورها، ارزش ها، سبک و شیوه زندگی ، ارزش های هنجاری و عمومی جوامع مخاطب در سطحی گسترده بوده است ( نوده ، 1391) .
نظریه برجسته سازی محتوا
برخی از صاحب نظران این دیدگاه رسانه ای ارتباطی چون گلادیس انگل لنگ و کورت لنگ، فرایند برجسته سازی محتوای تولید شده برای تاثیرگذاری بر افکار و اذهان مخاطبان را ، در شش دسته اولویت بندی می کنند که شامل؛ اهمیت محتوای تولید شده یا رویداد ،پوشش متفاوت از روال طبیعی مخاطبان ، موضوعات قالب دار برای درک مفاهیم توسط مخاطبان ، زبان مورد استفاده رسانه ، نمادهای ثانویه و قابل تشخیص در منظر و موقعیت سیاسی ،و اظهارات اشخاص معروف یا سلبریتی ها ، است. ( مهرداد ، 1380 ، و نوده ، 1391) .
نظریه رضامندی
برخلاف دیدگاه های قبل که مخاطبان را کنشگر فرض نمی کردند و فرض شان انفعال مخاطب بود، طرفداران این دیدگاه معتقدند که مخاطبان افرادی منفعل نیستند بلکه مخاطبان کنشگرانی فعال بوده و محتوای رسانه ای را انتخاب می کنند . لذا لازم است رسانه ها سیاست رضایت مندی مخاطبان را پیشه خود کنند چرا که مخاطب فعال از میان پیام ها یا محتواهای ارسالی وبا توجه به تاثیرات آن ،بر اساس نوعی ملاک دست به انتخابی آگاهانه و انگیزه دار می زنند .این رویکرد بر خاستگاه پویایی اجتماعی و روان شناختی و نیازهای فردی تاکید می کند ( مک کوایل و ویندال ،1388 :132-129 و نوده 1391) .
دیدگاه مارپیچ سکوت
بر اساس این رویکرد ، مردم در مورد یک موضوع داغ ،علاقه دارند که بدانند نظر دیگر کنشگران چیست ؟ در این صورت اگر دریابند که نظرشان در آن موضوع داغ در اقلیت است ، سکوت را پیشه خود می کنند و این سکوت را تا زمانی که احساس کنند دیدگاه شخصی شان هنوز مطرح نشده است ، ادامه می دهند . به نظر نئومن نقش مهم رسانه همگانی این است که بتواند به عنوان منبعی به شمار رود که مردم برای آگاهی از چگونگی توزیع افکار عمومی، به آن مراجعه می کنند. به عقیده نئومن رسانه ها به سه طریق می توانند بر حرکت مارپیچی سکوت مردم اثر بگذارند ؛ یکی اعلام افکار عمومی بخش عمده مردم که حدّ سیاست مردم را شکل می دهند،دیگری اینکه کدام بخش از افکار عمومی در باره واقعه مورد نظر در حال گسترش است ؟ و سوم اینکه فرد بدون این که منزوی شود کدام بخش از افکار عمومی را می تواند منتشر کند ( مک کوایل و ویندال ، 1388 : 114-112 ) .
نظریه مسلکی ( تئوری رسانه های کره شمالی و شوروی سابق)
مهمترین مبانی نظریه مسلکی آن است که در یک جامعه سوسیالیستی ، چون طبقه کارگر یا پرولتاریا قدرت را در اختیار دارد برای حفظ این قدرت، لازم است ابزار تولید محتوا را هم کنترل کند . بنابراین تمام رسانه ها باید تحت کنترل سازمان های کارگری و در نهایت کمونیستی بوده و نباید در راستای تعارض سیاسی عمل کنند. از مطبوعات انتظار می رود که در شکل دادن افکار عمومی جامعه در جهت تشکیل جامعه کمونیستی نقش ایفا کرده ، وظایف مشخصی چون اجتماعی کردن، کنترل غیررسمی اجتماع و بسیج اجتماعی را در راه تحقق اهداف اجتماعی و اقتصادی مسلک کمونیستی دنبال کنند ( نوده ، 1391) .
نظریه رسانه های توسعه بخش
رویکرد طرفداران دیدگاه رسانه توسعه بخش مقابله با وابستگی، سلطه خارجی و اقتدار مستبدانه داخلی است. طرفداران این دیدگاه در تلاش برای استفاده مثبت از رسانه ها به منظور توسعه ملی، توسعه حاکمیت ملی ، حفظ و تقویت هویت ملی ، و توسعه مشارکت دموکراتیک عمومی است . مهمترین ویژگی این نظریه قبول این نکته است که توسعه اقتصادی و در قبال آن تحول اجتماعی ، که معمولا با سازندگی ملی همراه است ،ایجاب می کند که آزادی های رسانه ای و روزنامه نگاران با میزان مسئولیت پذیری آن ها در راستای کمک به اهداف توسعه بخش،تعریف شود ( همان) .
نظریه مشارکت دموکراتیک رسانه ای
در این رویکرد بر حقوقی چون حق داشتن اطلاعات ، حق پاسخگویی مسئولین، حق به کارگیری ابزارهای رسانه و ارتباطی برای تعامل در مقیاس های کوچک اجتماعی و حق حفظ منافع گروه های کوچک و خرده فرهنگ ها برای پاسداری از فرهنگ خود ،تاکید می گردد. طرفداران این دیدگاه ضرورت وحدت رسانه ها ، تمرکز رسانه ها، تخصص گرایی شدید، بی طرفی و کنترل دولتی رسانه را نفی می کنند و از طرف دیگر بر کوچک بودن ابعاد رسانه ای ،محلی بودن رسانه ها، تنوع رسانه ای، نهادزدایی از رسانه، تبادل متقابل نقش های فرستنده، گیرنده و پیوندهای ارتباط افقی در همه سطوح اجتماعی، تعامل و تعهد را مورد تایید قرار می دهند. از این دیدگاه طرفداران این نظریه تحولات تکنولوژیکی رسانه ای ( رسانه های دیجیتالی، نرم افزاری، فضای مجازی و …) ، امکان بازتولید ارزان محتوا و پیام را برای مخاطبان فراهم می آورد ( مهرداد ، 1380 و نوده 1391 ) .
ب – جامعه مجازی ؛ گذر جهان از جامعه ی اطلاعاتی وشبکه ای به جامعه ی مجازی
وقتی سخن از فضای مجازی می رود شاید ناخودآگاه ذهن کنشگر مخاطب به سمت استفاده از فن آوری های نوین اطلاعاتی چون اینترنت ، شبکه های اجتماعی و شبکه های اطلاع رسانی مجازی سوق پیدا کند . اگر چه این نگرش صحیح است اما تمام واقعیت نیست. چرا که فضای مجازی دیگر از مفهوم رسانه ارتباطی رسانه ای که قبلا به بررسی دیدگاه هایی از آن پرداختیم و از بررسی تاثیرات محتوا و پیام بر مخاطب منفعل یا فعال و یا بررسی وظایف و اهداف رسانه ای، فراتر رفته و تمام ویژگی های یک جامعه واقعی را پیدا کرده است ؛ یعنی تمام کنش های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، و سایر مولفه ها و عناصری که مربوط به زندگی کنشگران اجتماعی در جامعه واقعی می شود را با ظرفیت و پتانسیلی چندین برابر بیشتر، و تحمل هزینه هایی به مراتب کمتر دارا گشته و یک جامعه ی مجازی واقعی را به وجود آورده است. برای مثال در این جامعه، همانند جامعه واقعی کنشگر به انواع کنش ها چه در سطح فردی و چه در سطح گروهی و جمعی ، می پردازد. با این تفاوت که کنشگر جامعه مجازی از امکانات و ظرفیت های به مراتب بیشتر و قدرتمندتری از جامعه واقعی برخوردار است. کنش هایی چون کنش های فرهنگی ،اجتماعی، اقتصادی ، سیاسی ، شیوه و سبک زندگی، کسب و توسعه دانش ، تولید محتوا و داده های علمی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بسیاری موارد دیگر بدون آن که کنشگر نیاز به پرداخت هزینه هایی در حدّ هزینه های جامعه واقعی داشته باشد در این جامعه جدید صورت می گیرد.در این صورت بدیهی است کنشگران سیل آسا به آن ورود کنند و به کنش بپردازند. در این جامعه نیز همانند جامعه واقعی زمینه ها و ظرفیت های بسیاری برای کنش های انحرافی، نامناسب و کجروی در زمینه های مختلف فراهم است ، اما این آسیب ها آن چنان نیست که کنشگران را از ورود به این جامعه برحذر داریم. کافی است این جامعه که در ابتدای مسیر خود است را برای زندگی اجتماعی مجازی همانند جامعه واقعی آماده نماییم که به تبع آن نیاز به تدوین قرارداد اجتماعی متناسب با شرایط، تعریف انواع کنش های مناسب ونامناسب، تنبیه و تشویق ، نظارت و ارزیابی، پلیس و سایر نهادها و ملزومات اجتماعی خاص خود را دارد . براین اساس، همه شواهد قرائن دال بر آن است که جهان کنونی و آینده در جامعه مجازی( به مثابه ی جهانی واقعی)تنیده خواهد شد،و با پیشرفت ، رُشد و توسعه روزافزون فن آوری های تکنولوژیک و سایبرنتیک و مجازی،پیچیدگی این وضعیت تشدید نیز خواهد شد . برای شناخت بیشتر و تحلیل مناسب در مواجهه با این آخرین پدیده ی اجتماعی بی نظیر در جهان معاصر و قدرت نرم آن، بناچار به تحلیل عنصری آن می پردازیم .
واژگان کلیدی: تحولات، قدرت نرم ، جهان امروز ، جامعه ی مجازی ، دکتر علی قلی جوکار
