علی بمان اقبالی زارچ
کارشناس ارشد اورآسیا
مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc
اجلاس دو روزه رهبران کشورهای آسیانه میانه با رئیس جمهوری، شی جینپینگ ست برای نخستین بار به میزبانی چین در حال برگزار است و جالب این که محل نشست شهر تاریخی شیان در مرکز چین و نقطه آغاز راه ابریشم باستانی است و در آن رهبران کشورهای قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان شرکت دارند. تداوم جنگ در اوکراین تغییرات مهمی را در ژئوپلیتیک مناطق پیرامونی و محور اورآسیا موجب شده است که یکی از مشهودترین و پر سر و صدا ترین در آسیای مرکزی است، منطقه ای که نقش مهمی در سیر تاریخی و تمدنی جهان و دو قاره آسیا و اروپا داشته و حداقل در سطح جهانی بسیار شناخته شده نمی باشد.
آسیای مرکزی به طور کلی شامل 5 کشور قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان است که دارای منابع طبیعی و معدنی قابل توجه بوده و موزائیکی از اقوام و ملل مختلف می باشد و اگرچه آنها از نظر قومی به عنوان کشورهای ترک تبار و دینی اسلام با هم مرتبط بوده و تا حد زیادی سرنوشت ژئوپلیتیکی یکسانی در قرن بیستم داشتند ولی سقوط اتحاد جماهیر شوروی و دوره پس از آن موجب متمایز کردن آنها در برخی سطوح گردید. در حال حاضر پنج بازیگر اصلی ژئوپلیتیک، یعنی روسیه، چین و ایالات متحده آمریکا، به اضافه جمهوری اسلامی و ترکیه، مزیت خاصی در رابطه با کشورهای آسیای مرکزی دارند.
در دیدار قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان – بزرگترین شریک تجاری چین در آسیای مرکزی طرفین برای ایجاد دوستی پایدار و اشتراک گذار سختی ها و ناملایمات توافق نمودند و توکایف اغلام داشت ما یک هدف مشترک برای تقویت روابط دوجانبه داشته و همچنین در مورد تقویت امنیت و همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی نظرات یکسانی داریم. در عین حال دو طرف توافق کردند که اقداماتی را برای تضمین عملکرد ایمن و باثبات همکاری ا در حوزه انرژی بویژه گاز و تعمیق همکاری های نفتی و اورانیوم انجام دهند. رئیس جمهور قرقیزستان نیز با اعلام تمایل برای دیدارهای دوجانبه در سطوح مختلف با هدف تعمیق همکاری ها و تلاش برای دستیابی به غذا، انرژی و امنیت ملی بیشتر به شی جینپینگ گفت که کشورش مایل به تعمیق همکاری در زمینه‌های تجارت، اقتصادی و سرمایه‌گذاری است و مهم این که هیچ اختلاف سیاسی یا مسائل حل نشده‌ای بین کشورهای ما وجود ندارد و از یکدیگر در مورد مسائل مهم و حیاتی حمایت می‌کنیم.
واقعیت این است که تجارت دو طرفه چین و آسیای مرکزی در سال گذشته با افزایش 22 درصدی به رکورد ۷۰ میلیارد دلار رسید و قزاقستان با ۳۱ میلیارد دلار پیشتاز بود. هم چنین قرقیزستان با ۱۵.۵ میلیارد دلار، ترکمنستان با ۱۱.۲ میلیارد دلار، ازبکستان با ۹.۸ میلیارد دلار و تاجیکستان با ۲ میلیارد دلار در رتبه های بعدی قرار دارند. آسیای مرکزی یک منطقه راهبردی برای چین است، زیرا این کشور قصد دارد نفوذ خود را گسترش دهد و خلأ روسیه را که با تحریم‌های مرتبط با جنگ اوکراین تضعیف شده، پر کند. از زمان استقلال جمهوری‌های شوروی سابق، پکن سرمایه‌گذاری زیادی در این منطقه انجام داده است. وام‌های چینی بخش قابل توجهی از بدهی آسیای میانه را تشکیل می‌دهد. پکن به ویژه از ترکمنستان گاز و از قزاقستان نفت وارد می‌کند. و دسترسی این دو کشور به دریای خزر دارای منافع راهبردی مهم برای چین در طرح راه ابریشم جدید با عنوان یک کمربند یک راه می باشد.
از دیگر موضوعات مهم در همکاری چین با آسیای مرکزی به رقابت با مسکو در شرایط مشغول بودن روسیه در جنگ اوکراین می باشد در مجموع در رقابت اقتصادی و در بخش زیرساخت‌ها، چندین پروژه مانند خط آهن شش میلیارد دلاری چین – قرقیزستان – ازبکستان و گسترش خط لوله بین آسیای میانه و چین از دیگر پروژه‌های در حال انجام در این منطقه است که به طور ویژه به نفع پکن و به زیان روسیه خواهد بود.البته روسیه بازیگر مسلط در این منطقه برای چندین قرن بوده است چرا که کشورهای آسیای مرکزی بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بودند و برخی رویدادهای جاری مانند تحولات سال گذشته در قزاقستان نشان داد که مسکو هم چنان نقش برتر و تعیین کننده داشته و در صورت لزوم در منطقه ایفای نقش می نماید. هم چنین از سویی ابعاد هویتی و فرهنگی نیز نقش روسیه در این منطقه بسیار قوی است که الفبای سیریلیک به زبان روسی و اقلیت های مهم روسی را در بر می گیرد . و از سوی دیگر باید توجه داشت که روابط نظامی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی و زیرساخت ها به کرملین وابسته بوده و این کشورها جایگاه مهمی بین چین و روسیه دارند. البته در شرایط جاری بر کسی پوشیده نیست که نفوذ و تاثیرگذاری روسیه تحت آثار جنگ اوکراین تا حدودی کاهش یافته و بر نقش رقبای دیگر بویژه چین، ، آمریکا ؛ اتحادیه اروپا ، ترکیه، ایران اسلامی و حتی کشورهای خلیج فارس افزوده شده است.
رقابت دیگر چین در آسیای مرکزی با آمریکاست؛ سیاست این کشور در منطقه بیشتر بر رصد تحولات و بهره گیری از این جمهوری ها در بالانس روابط با مسکو و پکن متمرکز می باشد البته پس از بحران اوکراین توجه واشنگتن به این منطقه افزون شده است که سفر آنتونی بلینکن به قزاقستان و ازبکستان در این راستا قابل تحلیل می باشد. با این حال، رویکرد دیپلماتیک ایالات متحده در قبال آسیای مرکزی از سال 2015 در پلت فرم دیپلماتیک موسوم به C5+1 قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان به علاوه امریکا تجسم یافته است.
جمع بندی :
چین مزیت های خاص اقتصادی، نظامی، جمعیتی در آسیای مرکزی داشته و ظرفیت سرمایه گذاری چین در قالب یک کمربند و یک راه بسیار اغواگر می باشد در عین که طرفین دارای یک تاریخ مشترک بسیار قدیمی، تعداد قابل توجه اقلیت قومی و روابط اقتصادی ریشه دار هستند که به راحتی حذف پذیر نیستند و جاده ابریشم نیز عنصر مهمی است که از این منظر به آنها هویت مشترک می بخشد. کشورهای آسیای مرکزی از دیدگاه‌های متعدد برای چین اهمیت ویژه‌ای دارند و این کشور به دنبال تقویت نفوذ خود در منطقه با هدف تامین امنیت مرزهای غربی خود در برابر گروه‌های شبه‌نظامی اسلام‌گرا ، تضمین واردات انبوه انرژی و حفظ بازار برای کالاهای چینی در کنار امکان سرمایه گذاری در زیرساخت ها می باشد.
خلاصه این که توسعه پروژه های تجاری، لجستیکی، حمل و نقل و انرژی موضوعات اصلی نشست چین و آسیای مرکزی است و این نشست به چین اجازه می دهد تا روابط اقتصادی و فناوری خود را با آسیای مرکزی گسترش دهد. این یکی از وظایفی است که چین در مواجهه با تلاش‌های فزاینده آمریکا و اتحادیه اروپا برای مهار توسعه خود و بستن بازارهای خود به روی پکن، حل می‌کند. در عین حال، عدم وجود خطرات سیاسی در همکاری با کشورهای آسیای مرکزی به چین مزیت های بیشتری در رقابت با غرب می دهد. البته بر کسی پوشیده نیست که در حال حاضر همه دول این منطقه یک نگرانی مشترک در موضوع افراطی گری و تروریسم حاصل از خروج آمریکا از افغانستان دارند و گزینه همکاری ویژه با روسیه ، چین و جمهوری اسلامی ایران در کنار ترکیه در روند تغییر نظم جهانی و منطقه ای می تواند در رفع نگرانی های چند وجهی این کشورها و تامین ثبات و آرامش منطقه موثر باشد.
واژگان کلیدی: خیز چین, تقویت , نقش آفرینی , ژئوپلیتیک, آسیای مرکزی
