فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
بيان رخداد:
رجب طیب اردوغان که اخيرا نسبت به تشکیل منطقه ای مستقل برای علوی ها هشدار داده و گفته است که آنکارا اجازه نمی دهد منطقه ای جدا در شمال سوریه برای علوی ها تشکیل شود. وي همچنين به اين نكته اشاره كرده كه وحدت سرزمین سوریه امری مهم برای ترکیه است و آنکارا به هیچ کس اجازه نمی دهد که سناریوی عراق برای سوریه تکرار شود. اين سخنان اردوغان در كنار سخنان يك سال گذشته رهبران تركيه ناشي از نوعي هراس فزاينده در بين تركيه براي سنارويهاي آينده تركيه است. در اين نوشتار تلاش ميشود كه با بررسي يكي از سناريوهاي آينده سوريه به بررسي علل هراس تركيه از منطقه و يا كشور علوي در سوريه پرداخته شود.
واژگان كليدي: خط قرمز اردوغان در سوريه، تركيه و منطقه يا كشور علوي در سوريه، احتمال تجزيه سوريه، فدراليزده شدن سوريه، الگوي بالكانيزه شدن سوريه
تحليل رخداد:
احتمال تشكيل منطقه يا كشور علوي در سوريه:
در حقيقت جنگ داخلی سوریه در حالی وارد سومین سال خود خواهد شد که تنش، اختلاف و درگیری میان گروه‌های مختلف مذهبی و قومی در این کشور از همیشه جدی‌تر شده است و چشم‌انداز روشنی برای توافق سیاسی در دسترس نیست. يعني با گذشته ماه ها نه تنها بحران سوريه فروكش نكرده است، بلكه شكاف هاي مذهبي و قومي اين جامعه نمود بيشتري يافته و در صورت تبيين هر سناريويي براي آينده اين كشور سوريه نوين متفاوت از سوريه گذشته خواهد بود. در كنار سناريوهاي مختلف كه در اين نوشتار بدان نمي پردازيم اگر به سناروي تجزيه يا فدراليزه شدن سوريه بپردازيم بايد گفت گذشته از توجه و نهادها و شخصيتهاي بين المللي به تجزيه سوريه اين امر مورد توجه بيشتر تركيه قرار گرفته است. يعني جدا از اشاره پيشين عبدالحلیم خدام در مورد (علویان سوریه خود را آماده می‌کنند تا بخش‌هایی از کشور سوریه را جدا و کشوری برای خود برپا کنند). قبلا ایهود باراک اسرائیلي و عبدالله پادشاه اردن هم به احتمال برپايی کشوری علوی در سوریه پرداخته بود. شاه اردن به جدایی بخش‌هايي چون طرطوس هشدار داده و ایهود باراک از احتمال پناه بردن اسد به مناطق غربی سوریه (مناطق علوی نشین) سخن به میان آورده بود. در اين ميان جدا از نمودها و نشانه هايي از جمله طولاني تر شدن بحران سوريه، افزايش درگيرهاي قومي و مذهبي در سوريه، فرار علویان (شیعیان) سوریه به سمت مناطق غربی این کشور و همچنین فرار سنی‌ها از مناطق شیعه نشین سوریه و …. اكنون در هر گونه سناريويي خوش بينانه و يا بدبنيانه تجزيه سوريه و الگوي بالكانيزاسيون ( تجزيه به چند كشور) و يا فدراليزه شدن سوريه (الگوي عراق ) و … مي تواند به عنوان يكي از سناريويهاي مهم براي حل بحران در سوريه باشد. در اين شرايط تقسیم و تجزیه سوریه بزرگ و اقدام هر جريان مذهبي قومي برای دست يافتن به زمین در سوریه هم به نوعي موجب ميشود علويان ( چه با وجود اسد و يا در نبود وي) عملا دولت و يا منطقه فدرال علوي خود را در غرب سوريه برقرار كنند. يعني هر چند اين امر ممكن است در شرايط كنوني مد نظر دمشق نباشد، اما با استمرار جنگ خانمان سوز، يا حمله نظامي متحدان خارجي و مخالفان سوريه فدراليزه شدن و يا بدبينانه تر تجزيه سوريه به گونه عملي يا نظري همچنان مد نظر بسياري از طرف ها خواهد بود. بنابراين گذشته از احتمال سقوط اسد يا باقي ماندن و حتي ترور وي علوی‌هاي برای بقای خود و جلوگيري از انتقام به وسيله سلفيها و تندروهاي مذهبي سني بي شك الگوي فدراليزه شدن و يا حتي استقلال و تشكيل كشور علوي را نيز مد نظر قرار مي دهند. چرا كه جدا از اينكه بشار اسد در قدرت حاضر باشد، اجماعي گسترده براي سرنگوني دولت وي تشكيل گردد و يا سناريوهاي ديگري رخ دهد احتمال شكل گيري هر سناريويي در مورد تشكيل طائف سوري ( در پايان جنگ هاي داخلي) و حتي تجزيه سوريه به دو تا چهار بخش يا كشور نوين مطرح است. در اين حال منطقه فدرال يا كشور علوي در شمال غرب سوريه ( با توجه به دارا بودن بخش‌های کوهستانی جبال العلوین، دسترسي اقتصادي، امنيتي و نظامی به آبهای آزاد بین المللی و شامل شدن احتمالي استان‌های لاذقیه، طرطوس و حتي بخش‌هایی از استان‌های ديگر سوريه مانند حماه و حمص) از گزينه هاي اصلي فدراليزده شدن يا تجزيه است. بنابراين در هر گونه مذاكره دولت سوريه با مخالفان و نگاه بازيگران منطقه اي به سوريه فدرال، سوريه كنفدرال يا تجزيه سوريه مسلما بخش يا كشور علوي در شمال غرب و هم مرز با تركيه از گزينه هاي اصلي منطقه فدرال، كنفدرال يا كشور نوين است.
علل هراس تركيه:
ضرر تركيه از آينده مديريت مرزهاي جنوبي: در واقع كشور علوي مطرح شده در سناريوهاي آينده سوريه از غرب به سواحل دریای مدیترانه، از شمال به ترکیه، از جنوب به لبنان و از شرق با بخش عمدتا سنی سوریه همسایه است. در اين بخش طرطوس داراي پایگاه نظامی دریایی روسيه است و بر طبق معاهده‌ای میان روسیه و سوریه، پایگاه نظامی روس‌ها در این بندر، تا سال 2042 باقی خواهد ماند. در واقع ادامه حضور نظامیان روس در این پایگاه، در صورت ايجاد منطقه فدرال يا كشور نوين بي گمان مي تواند حمايت گر اين منطقه در مقابل تركيه باشد. گذشته از اين هر چند بنا به اعلام برخي رهبران ترك موضوع شمال سوریه، یک حربه آشکار و یک جنگ روانی علیه ترکیه است، اما به راستي ترك ها نگران تجزيه سوريه هستند. چرا كه در شرايط كنوني با تداوم فرسايشي شدن جنگ و حتي در صورت مجوز حمله نظامي يك جانبه به سوريه (بدون طرح در شوراي امنيت و استناد به بند هفتم منشور سازمان ملل متحد) تركيه از متضرران اصلي بحران سوريه است. چرا كه چه با ترور بشار اسد يا راه حل نظامي و يا گفتگوي سياسي دو شكاف عمده قومي و مذهبي سوريه (يعني كرد و علوي) كه دامنه بيروني آنها در تركيه نيز حضور دارد فعال شده و اين دو در كوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت نياز به مديريت بحران گسترده اي از سوي تركيه دارد. در اين شرايط بايد گفت جدا از اسرائیلی‌ها كه با مديريت شرايط كنوني چندان از تجزيه سوريه متضرر نمي شوند تقسيم سوريه به چند كشور يا فدراليزه شدن آن به ضرر عمده تركيه است.
خطر فعال شدن شكاف علوي- سني در جامعه تركيه: در حالي كه ترکیه سیاست تندی علیه بشار اسد علوی سوریه در پیش گرفته بسیاری از علویان ترکیه از این موضع دولتشان ناخشنودند. اين در حالي است كه تخمین زده شده 15 تا 20 میلیون علوی در ترکیه زندگی می کنند. علویان ترکیه، بيشتر ترک زبان، سپس علویان کرد و برخی از علویان هم عرب زبان و در استان هاتاي در مرز با حلب سوریه زندگی می‌کنند. در اين ميان با توجه به رويكردهايي همچون برگزاري اولین همایش علویان کرد، افزايش فعاليت علويان در تركيه، سخنان اردوغان در مورد جم خانه ها و علويان، افزايش انتقاد شخصيتهاي علوي از جمله کمال قلیچدار اغلو (رهبر حزب جمهوری خلق و از علویان کرد) از دولت آنكارا و … اين نگراني به وجود آمده است كه علوی های ترکیه به عنوان بزرگ ترین اقلیت مذهبي این کشور دركنار مخالفت با رويكرد سوري اردوغان جدا از تاكيد بر سکولار بودن ترکیه حقوق بيشتري هم براي خود طلب كنند. اين امر در حالي است كه علویان ترکیه و سوريه از لحاظ باورهای مذهبی بسیار به هم شبیهند و حتي علويان عرب در هاتاي به سر مي برند.
دولت علوي و نگاه به هاتاي علوي: جدا از ادعای پشتيباني سوریه از کردهای مخالف دولت ترکیه و اختلاف بر سر آب يكي از چالش هاي مهم دولتهای سوریه و ترکیه در سده بیستم حق حاکمیت بر استانی که ترکیه آن را «هاتای» و سوریه آن را اسکندرون می‌نامد بوده است. اسكندرون در سال 1921 در داخل مرزهای سوریه قرار گرفت، اما در دسامبر 1936 تركيه علیه فرانسه به جامعه ملل شکایت نمود و در سوم ژانویه 1938 قرار شد تحت حاکمیت فرانسه و ترکیه قرار گیرد. اما در سال 1939 فرانسه عملا اسکندرون را در اختیار دولت ترکیه قرار داد. اين رويكرد موجب تداوم اختلاف ها بر سر هاتاي در دهه هاي متمادي شد. اكنون نيز سوري ها معتقدند واگذاري اسكندرون به تركيه اعتباری ندارد. اين امر در حالي است كه عرب‌ها علوي ساكن هاتاي با علويان سوريه رابطه نزديكي دارند. بنابراين هر گونه تشكيل منطقه فدرال علوي يا تشكيل دولت علوي مي تواند شكاف قومي و مذهبي اين هاتاي با اكثريت تركيه يعني شكاف تركي- عربي و شكاف سني – علوي را افزايش دهد و خطر توجه منطقه فدرال علوي يا دولت علوي به اسكندرون يا هاتاي تركيه را بيشتر كند.
چشم انداز رخداد:
آنچه مشخص است منطقه علوی‌نشین سوریه در ساحل دریای مدیترانه که در برگیرنده شهرهای مهمی چون طرطوس و لاذقیه است و به علویان در هاتاي تركيه وصل می شوند. در اين حال جدا از گزينه هاي پيش رو ديگر سوريه هر گونه فدراليزده شدن و يا تجزيه سوريه به چندين بخش با توجه به سابقه تاريخي آن مي تواند بنيان منطقه يا كشور علوي را شكل دهد. در همين راستا سخنان رهبران تركيه در مورد نگراني از تقسيم و يا فدراليزده شدن سوريه قابل درك است و بايد منتظر افزايش نگراني آنها از اين رويكرد در صورت تداوم بحران و حتي در پيش گرفتن مواضع و رويكردهاي سخت گيرانه تري در مورد آينده سوريه از سوي تركيه بود.
