فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
هرچند ايران و جمهوري آذربايجان داراي پيوندهاي تاريخي، فرهنگي و مذهبي مشتركي هستند، اما علي‌رغم اين پيوستگي‌ها رابطه دو طرف دوستانه نبوده است. يعني هر چند جمهوري آذربايجان در ميان سياست‌هاي ايران در منطقه‌ي قفقاز حائز نقش مركزي و تعيين‌كننده دارد، اما گاه تنش‌ها (با عوامل گوناگون) باعث در روابط تهران- باكو به حدي رسيده كه بيش از اين امكان پنهان كردن آنها وجود نداشته است. در اين بين براي بررسي و واكاوي نوع نگاه كنوني باكو به سياست خارجي ايران گفتگويي با دكتر منصور حقيقت پور كارشناس و پژوهشگر در مسائل قفقاز و نماينده منتخب اردبيل در دوره آينده مجلس شوراي اسلامي نشسته ايم:
واژگان كليدي: ايران، جمهوري آذربايجان، روابط، سياست خارجي،تنش
مركز بين المللي مطالعات صلح: روابط ايران و آذربايجان در يك سال اخير با تشهايي همراه بوده است. در اين بين تعارض وجود حاکميت ديني و سکولار در نظام‌هاي سياسي دو کشور، ترس از اسلام شیعی و نفوذ اندیشه‌های انقلابی به داخل کشور چه تاثيري در نگاه كنوني باكو به تهران داشته است؟
صرف انديشه اي سكولار مانع از توسعه و گسترش روابط ايران و جمهوري آذربايجان نيست، چرا كه در دنيا جريان هاي سكولار زيادي با ايران مذهبي داراي روابط روابط مناسب اقتصادي و سياسي بوده اند. مثلا در تركيه و در سالهاي قبل از اردوغان كه حاكميت در دستان سكولار ها بود روابط اقتصاي و سياسي مناسبي با ايران داشته اند. با اين حال بايد گفت مردم ايران و جمهوري آذربايجان داراي ريشه هاي قومي، مذهبي ، تاريخي، فرهنگي و… مشترك بوده كه حاكمان اين منطقه پس از جدايي قفقاز از ايران براي ايجاد امنيت سياسي با جعل و وارونه كردن تاريخ، فرهنگ و… امكان رجوع مردم را به اصالت فرهنگي خود را غير ممكن كرداند. در اين راستا امروزه حاكمان بادكوبه نزديكي همه جانبه مردم به ايران را (كه ميتواند زنده كننده همه واقعيت هاي تاريخي باشد) را براي خود بسيار شكننده ارزيابي ميكنند و در همه زمينه ها و سطوح اقتصادي، امنيتي، سياسي، فرهنگي و…حفظ فاصله با نظام ايران و گاهي هم تقابل با آن را اصل تلقي ميكنند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: تحرک و رويكرد هاي احزاب مخالف دولت ( از گرايش‌هاي مختلف ليبرال تا اسلام‌گرا) در آذربايجان چه تاثيري در نوع نگاه دولت باكو به ايران داشته است؟
مولفه هاي قدرت در جمهوري آذربايجان جدا از نهادهاي حزبي هست و عمدتا مولفه هاي امنيتي و سياسي هستند كه مهندسي امور را به عهده دارند نه نهادهاي مدني. چرا كه احزاب در اين كشور عملا جايگاهي در قدرت كشور نداشته و دولت به نوعي اجازه عرض اندام را به نهادهاي مذهبي و احزاب دائمي كشور نمي دهد. در اين راستا دولت عملا در بسياري از احزاب نفوذ دارد و هر گاه كه اراده كند احزاب را ممنوع يا باعث توقف آنها ميشود.
مركز بين المللي مطالعات صلح: تشديد سياست‌هاي ضد ديني دولت آذربايجان چه تاثيري در افزايش تنش در روابط دو كشور ايران و جمهوري آذربايجان داشته است؟
آنچه مشخص است تشديد سياست هاي ضد ديني دولت جمهوري آذربايجان مي تواند فاصله سياسي بين ايران و اين جمهوري را افزايش دهد. چرا كه ايران اسلامي قطعا نميتواند نسبت به سرنوشت مسلمانان در منطقه بي تفاوت باشد. جدا از اين نيز علما و مراجع شيعه هم در قبال شيعيان جمهوري آذربايجان احساس مسئوليت ميكنند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: تشديد همکاري‌هاي سياسي و اطلاعاتي- امنيتي آذربايجان با ايالات متحده ( بويژه اسرائيل) و عضويت باکو در سازمان‌هاي يورو-آتلانتيکي تا چه حدي موجب تشديد حساسيت‌ها در محافل سياسي، اطلاعاتي و امنيتي ايران شده است؟
در حقيقت گسترش روابط جمهوري آذربايجان با دشمنان و رقيبان ايران اسلامي بويژه اسرائيل، امريكا و ناتو ميتواند حساسيت هاي دستگاه هاي سياسي و امنيتي ايران را برانگيزد. در اين راستا اگر اين همكاري هاي در پهنه جغرافيايي جنوب جمهوري آذربايجان يا در درياي خزر متمركز شود و يا اين كشور محلي براي طرح ريزي ها و برنامه هاي امنيتي بر ضد ايران گردد موجب تشديد بيشتر حساسيت‌ها در محافل سياسي، اطلاعاتي و امنيتي ايران مي شود.
مركز بين المللي مطالعات صلح: هويت لائيك نظام سياسي آذربايجان و گرايش آن به ملي گرايي و طرح موضوع آذربايجان واحد با شعار وحدت آذربايجانی های جهان چه جايگاهي در راهبردها و رويكردهاي كنوني دولت باكو در قبال ايران داشته است؟
در واقع اين رويكرد ها صرفا در جمهوري آذربايجان مصرف داخلي داشته و رويكرد ها و انديشه هايي استراتژيك نيستند. چرا كه كشوري كه بيست درصد از خاك خود را از دست داده و توان بازگرداندن آن را ندارد، چگونه ميتواند آذري هاي جهان را متحد كند و باعث ايجاد آذربايجان واحد شود؟ گذشته از اين آيا دولت تركيه با الحاق سرزمينهاي آذري با جمعيت سه ميليون نفري به آذربايجان موافقت خواهد كرد؟ چرا كه زماني كه پان آذريسم مطرح ميشود و شيعيان آذري تركيه نيز ( در جنوب شرقي اين كشور) نيز مطرح هستند. چرا كه از نظر انديشه پان آذريسم نيز بايد اينان نيز به آذربايجان واحد الحاق شوند. اين رويكرد به اين معنا است كه بايد در تركيه نيز تبليع پان آذريسم انجام گيرد در حالي كه تركيه مسلما با اين رويكرد در داخل كشور خود مخالف است و با آن برخورد مي كند. گذشته از اين پرسش ديگر اين است كه آيا گرايش به الحاق به بادكوبه يا جمهوري آذربايجان در بين آذريهاي ايران وجود دارد؟ در واقع طرح پرسشهايي اين چنيني از سويي بازدارنده و مانع از طرح موضوع آذربايجان واحد و وحدت آذربايجانيهاي جهان است و از سويي هم طرح اين ادعا ها از سوي برخي محافل در جمهوري آذربايجان به نوعي پيش دستي در مقابل رويكرد الحاق 17 شهر قفقاز به ايران است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: محور تهران-مسکو-ایروان چه تاثيري در نوع نگاه باكو و نزدیکی ایران و جمهوری آذربايجان داشته است؟
اين طرح به نوعي باعث عدم نزديكي جمهوري آذربايجان به ايران مي گردد. چرا كه با توجه به تضادي كه جمهوري آذربايجان با ارمنستان و روسيه دارد، زماني كه محور ايران، روسيه و ارمنستان به گسترش روابط بيانديشند قطعا نوعي واگرايي در روابط جمهوري آذربايجان با ايران رخ خواهد داد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: در شرايط كنوني عدم تعیين رژیم حقوقی دریای خزر تا چه حدي باعث روابط سرد دو كشور شده است؟
در واقع طرح موضوع رژيم حقوقي درياي خزر در اولويت عوامل سردي روابط نيست و شايد عاملي درجه دو به شمار آيد. در اين راستا بايد گفت براي دولت جمهوري آذربايجان اولويتهاي سياسي ديگري مانند بحث همگرايي با غرب و همچنين اسرائيل مطرح است.( كه اين دو سياست بي گمان بر خلاف ميل كشور ما است). گذشته از اين برخورد با انديشه هاي اسلام گرا كه براي سران و مقامات اين كشور مطرح است برخلاف سياست ها و ديدگاه و نظر كشور ما است. به عبارتي ديگر يعني اولويت هاي درجه اول در سرد شدن روابط ايران و جمهوري آذربايجان بيشر مسائلي سياسي، امنيتي و…همانند موارد بالا است است تا بحث تعيين رژيم حققوي درياي خزر.
مركز بين المللي مطالعات صلح: با درنظر گرفتن خريدهاي نظامي اخير باكو و اينكه بخشی از سلاح های خریداری شده (که ادعا شده برای جنگ با ارمنستان کاربرد دارد سلاح‌های دریایی هستند) آيا این موضوع نشان می‌دهد که جمهوري آذربايجان مقابل ایران احساس تهدید می‌کند؟
در واقع با جاي تهديد توهم تهديدي از سوي جمهوري آذربايجان وجود دارد و عواملي از سوي امريكا و اسرائيل اين توهم را تشديد ميكنند. در واقع بايد گفت در موضوع قره باغ دولت آذربايجان و مقامات اين كشور اراده جنگيدن نداشته و سلاحي هم براي جنگ قره باغ نخواهند خريد چرا كه رويكرد آنها جنگ براي قره باغ نيست.
مركز بين المللي مطالعات صلح: به نگاه شما زمينه هاي بهبود روابط ایران و جمهوری آذربايجان در كوتاه مدت و بلند مدت چيست؟
در كوتاه مدت ميتوان عواملي مانند رفع ابهامات ذهني مقامات آذربايجاني، گسترش همكاريهاي اقتصادي و سرمايه گذاريه اي مشترك و توسعه ارتباطات همه جانبه مردمي را در بهبود روابط موثر دانست . جدا از اين در بلند مدت بايد به حوزه هايي از جمله تعريف منافع مشترك اقتصادي، امنيتي، سياسي، طراحي پيمان هاي سياسي و منطقه اي، ورود به پيمانهاي امنيتي نظامي دو جانبه و چند جانبه (مانند تركيه ايران و آذربايجان) و خارج كردن ناتو و اسرائيل از جمهوري آذربايجان انديشيد تا كمكي به بهبود روابط كند.
