فرزاد رمضانی بونش
مركز بين الملي مطالعات صلح – IPSC
از آغاز ابتدای هزاره سوم ميلادي كه اميرنشين دبي شروع به ساخت جزاير مصنوعي نمود بسیاری در داخل و خارج از کشور طرح این امیرنشین اماراتی را تنها پرستیژی میدانستند و حتی برخی به شکست آنان اشاره می کردند، اما اینک پس از سالها از ادامه روند ساخت جزایر مصنوعی نه تنها دوبی بلکه سایر امیر نشین های اماراتی در کنار سایر کشورهای کوچک حاشیه جنوبی خلیج فارس در راه ساخت جزایر مصنوعی گام های بيشتري را برداشته اند. چنانچه دولت امارات عربي متحد اعلام كرده است که تا ده سال آينده 325 جزيره مصنوعي در آب‌هاي خليج فارس خواهد ساخت. در اين راستا براي بررسي بيشتر پيامدهاي اين مساله و تاثيرات گوناگون آن بر روي منافع كشورمان به گفتگويي با دکترسید هادی زرقاني استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد پرداخته ايم:
مركز بين الملي مطالعات صلح:
به نگاه شما علل اساسي و ژئوپلتيكي- استراتژيكي رويكرد كشورهاي جنوبي خليج فارس بويژه امارات به ساخت جزاير مصنوعي چيست؟
کشورهای حاشیه خلیج فارس در یک اقدام بلند پروازانه اقدام به ساخت جزایر مصنوعی در حاشیه سواحل خود نموده اند؛ این اقدام به خصوص ساخت چهار مجموعه جزیره ای بزرگ در سواحل امارات متحده عربی اساسا از حیث ساخت سازه های عظیم انسانی از شگفتی های معماری در قرن جدید به شمار می رود. در نگاه اول و همچنان که مقامات کشور امارات اعلام کرده اند به نظر می رسد مهمترین علت ساخت این جزایر اهداف و منافع اقتصادی باشد، اما بدون تردید بر اساس یک تحلیل ژئوپلیتیکی، ساخت این جزایر علاوه برآثار و پیامدهای اقتصادی دارای بازتاب های سیاسی،امنیتی، فرهنگی و اجتماعی متعددی خواهد بود. از این رو، اگر چه در سیاست های اعلامی اماراتی ها هدف از ساخت جزایر دستیابی به منافع اقتصادی از طریق جذب سرمایه گذاری خارجی، فعال تر شدن صنعت توریسم و….اعلام شده است، اما به طور قطع امارات بازی ژئوپلیتیکی جدیدی را درمنطقه آغاز کرده است، که در سال های آتی شاهد تحولات ناشی از این اقدام خواهیم بود. به عبارت دیگر، ساخت و بهره برداری از جزایر مصنوعی دارای پیامدهای مختلف ژئواکونومیکی، ژئوپلیتیکی و حتی ژئواستراتژیکی در سطح منطقه خلیج فارس خواهد بود. بدیهی است تاثیرپذیری کشورهای حاشیه خلیج فارس از این اقدام متفاوت است
مركز بين الملي مطالعات صلح: تب جزیره مصنوعی سازی اماراتي ها در پرتو موفقیتهای تجاری و اقتصادی و جذب سرمایه های خارجی و داخلی چه تاثیرات ژئواكونوميكي بر منافع ملی ایران دارد؟
امارات در دو دهه اخیر توانسته است با جذب سرمایه گذاری خارجی و داخلی و در پرتو مدیریت مناسب به موفقیت های اقتصادی و تجاری قابل توجهی دست یابد. جذب میلياردها دلار سرمایه شهروندان ایرانی توسط امارات و فعال ساختن صدها شرکت تجاری، صنعتی، ساختمان سازی، خدماتی و… توسط اتباع ایرانی در امارات متحده نمونه ای از موفقیت اماراتی ها در جذب و مدیریت سرمایه های خارجی است. احداث جزایر مصنوعی نیز از این قاعده مستثنی نیست و این جزایر با سرمایه گذاری های بزرگ خارجی در حال احداث است. به طور طبیعی در فضای رقابتی اقتصاد جهانی، هر کشوری بتواند با کمیت و کیفیت بهتر و به خصوص با جذب سرمایه های داخلی و خارجی توانمندی های طبیعی و بومی خود را به منصه ظهور برساند، نسبت به کشورهای رقیب منافع اقتصادی بیشتری را نصیب خود خواهد کرد و در چنین وضعیتی کشورهای رقیب با قابلیت های اقتصادی مشابه به همان میزان زیان خواهند دید. در قرن بیست و يکم صنعت توریسم به یکی از مهمترین منابع درآمدی کشورها تبدیل شده است و امارات نیز در سالهای اخیر در این صنعت سودآور سرمایه گذاری های کلان نموده است و موفقیت های زیادی را نیز کسب کرده است. ورود تعداد زیاد گردشگران ایرانی به امارات و تعداد زیاد پروازهای ایران به مقصد امارات بويژه بندر دوبی شاهدی بر این مدعا است. بر این اساس می توان گفت استفاده امارات از جاذبه های طبیعی محدود خود و به ویژه احداث و ساخت جاذبه های توریستی جدید همچون جزایر مصنوعی، هتل ها و مراکز اقامتی و تجاری لوکس، مراکز تفریحی، پیست های اسکی، مراکز رفاهی و…باعث شده است گردشگران زیادی از کشورهای منطقه و برخی کشورها جهان به این کشور کوچک حاشیه خلیج فارس عزیمت کرده و سودهای سرشاری را نصیب حاکمان این جزایر کنند. در واقع اولین پیامد اقتصادی ساخت جزایر مصنوعی امارات برای ایران کاهش سفر گردشگران خارجی و حتی داخلی به جزایر ایران است. این در حالی است که ایران با داشتن سواحل طولانی و جزایر زیبا همچون قشم، کیش، هرمز، ابوموسی و توانمندی های سرشار طبیعی، تاریخی و توریستی می تواند با هزینه های بسیار کمتر و البته با مدیریت هوشمندانه به قطب گردشگری منطقه تبدیل شود. قابل ذكر است در سفری که در اسفند سال گذشته به بوموسی داشتم متوجه این نکته مهم شدم که ابوموسی با داشتن توانمندی های کم نظیر همچون سواحل مناسب، آبهای زلال و نیلگون، چشم انداز های عالی، جاذبه های طبیعی با سرمایه گذاری محدودی می تواند به یکی از مهم ترین مناطق توریستی ایران در خلیج فارس تبدیل شود .
مركز بين الملي مطالعات صلح: با توجه به وجود برخي گزارش ها در مورد اينكه جزایر مصنوعی به شکل نقشه جهان سواحل امارات و… در خلیج فارس، سواحل امارات را به ۱۲۰۰ کیلومتر افزایش خواهد یافت. در اين بين گذشته از پیامدهای سیاسی آن براي منافع ملي ايران آيا جزيره هاي دست ساخته در ساحل عربي خليج فارس به ضرر منافع امنیتی و دفاعی ايران خواهد بود؟
اول لازم است تذکری در این مورد بدهم . در طی چند سال اخیر که بحث جزایر مصنوعی امارات مطرح شد گاهی اعداد و ارقام عجیب و غیر واقعی نقل می شود. یکی از این اعداد و اشتباهات فاحش که حتی بعضی اوقات در سمینارها و متون علمی نیز متاسفانه نقل می شود، افزایش طول ساحل امارات از 60 کیلومتر به 1200 کیلومتر بعد از ساختن جزایر مصنوعی است. طول ساحل ایران از دهانه اروند رود تا تنگه هرمز 965 کیلومتر است، حال چطور ممکن است امارات با استفاده از امکانات و تجهیزات ماشینی و در طول چند سال 1140 کیلومتر یعنی بیش از کل سواحل ایران و کشورهای عربی برای خود ساحل ایجاد نماید. با نگاهی ساده به نقشه خلیج فارس و مقایسه طول سواحل کشورها متوجه این اشتباه فاحش می شویم . اما در مورد پاسخ سوال شما، به نظر من با وجود سواحل طولانی ایران در خلیج فارس، وجود جزایر بزرگی مانند قشم، در اختیار داشتن جزایر مهم و استراتژیکی چون لارک، بوموسی، تنب بزرگ، هرمز از یکسو و توانمندی نیروی نظامی و قدرت دریایی ایران از سوی دیگر ساخت جزایر مصنوعی امارات از نظر دفاعی تاثیر بسیار ناچیزی برای ایران خواهد داشت. به ویژه که اساسا این جزایر دارای کارکرد تجاری و مسکونی است و نمی تواند نقش تهدید کننده نظامی برای ایران داشته باشد.
مركز بين الملي مطالعات صلح: در حال حاضر ميزان آلودگي زيست محيطي خليج فارس حدود 3.1 درصد است كه 47 برابر حد متوسط بين‌المللي است و این خلیج يكي از آلوده‌ترين مناطق دريايي جهان است در این بین ساخت جزاير مصنوعي چه تاثيراتي بر محیط زیست و اكولوژي اين منطقه خواهد گذارد؟
در واقع خلیج فارس از نظر ویژگیهای زیست محیطی در شمار مناطق کم نظير جهان محسوب می شود. در خلیج فارس بیش از 600 گونه جانوران آبزی،500 گونه ماهی، چندین گونه شاه میگو و…وجود دارد و به دلیل آب گرم و صاف و ژرفای اندک یکی از مهمترین زیستگاههای مرجان های دریایی است. با وجود شرائط مناسب فوق، خلیج فارس به علت عمق کم، شوری آب؛ قرار گرفتن در منطقه گرم وخشک به لحاظ آب وهوایی، ارتباط محدود با آب های آزاد جهان و عدم وجود جریان های دریایی قدرتمند اکوسیستم ویژه ای دارد که آن را بسیار آسیب پذیر نموده است. اين حساس بودن و آسيب پذير بودن اكوسيستم خليج فارس، در كنار فعاليت هاي بسيار مخّرب انساني، محيط زيست خليج فارس را با تهديدات و چالش هاي زيست محيطي غير قابل جبراني روبرو كرده است، كه هر ساله بر ابعاد و وسعت اين تهديدات افزوده مي شود. به عنوان نمونه تردد، پهلو گيري و استقرار انواع نفت كش ها، ناو هاي جنگي،کشتی های تجاري، ريزش و نشست مواد نفتي،احداث سكوهاي استخراج نفت و گاز، زباله ها و فاضلاب هاي شهري، پساب های صنعتی به ويژه صنايع و كارخانه جات ذوب آهن و صنايع نفت و گاز و… زنجيره هاي حيات را در اين پهنه آبي به شدت تهديد مي كند. در اين راستا اقدام اخير امارات در ساخت 325 جزيره مصنوعي، هتل ها، مراكز تفريحي و…ضمن تشدید روند گذشته تخریب محیط زیست، ضربات شديدي را نیز بر اكوسيستم آسيب پذير اين دريا به خصوص در سواحل این کشور وارد می کند. اختلال در جریان های دریایی، گل آلود شدن آب، مرگ كوسه ها و دلفين ها، تخريب ذخاير مرجاني،عقب نشيني توده هاي نادر جنگلي حرا و چندل، بخشي از نتايج زيان بار و غير قابل جبران زيست محيطي است كه تب توسعه صنعت گردشگری امارات براي خلیج فارس به ارمغان آورده است.
اقدامات امارات در راستاي ساخت جزاير مصنوعي، تفرجگاهها، هتل ها، پيست هاي اسكي و … اين كشور را از نظر شاخص هاي زيست محيطي در وضعيت نامناسبي قرار داده است. يكي از مهمترين اين شاخص ها، شاخص “ردپاي اكولوژيكي” است كه نشاندهنده ميزان تخريب و اثر منفي است كه هر فرد بر محيط زيست وارد مي آورد. ردپاي اكولوژيكي هر فرد اماراتي 9/11 هكتارجهاني است، در حالي كه متوسط جهاني آن 2/2 هكتار به ازاي هر فرد مي باشد. اين امر به خوبي نشاندهنده تاثيرات بسيار منفي اقدامات امارات بر محيط زيست خليج فارس مي باشد.
مركز بين الملي مطالعات صلح: جزایر مصنوعي همانند ديرا خود به تنهايي بزرگترين جزيره مصنوعي جهان خواهد بود توانايي اسكان حدود يك ميليون نفر را خواهد داشت. در اين بين احداث جزایر مصنوعی در خلیج فارس توسط کشورهای عربی چه پیامد فرهنگی –اجتماعی بر موقعیت ژئوپلتیکی جزایر سه گانه و مالکیت ایران بر آنها دارد؟
به عقیده من یکی از مهمترین پیامدهای منفی ساخت این جزایر تاثیرات و بازتاب های فرهنگی و اجتماعی آن است که علیرغم اهمیت آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است. برای تبیین موضوع ابتدا لازم است نگاهی به ویژگیهای جمعیتی کشورهای منطقه داشته باشیم. در همه کشورهای حاشیه خلیج فارس با اکثریت جمعیت مسلمان روبرو هستیم و در واقع به طور متوسط بیش از 95 درصد مردم کشورهای منطقه مسلمان هستتند و از این حیث در منطقه تجانس کامل وجود دارد. حال تصور بفرمایید آنچنان که از گزارشات و اخبار به گوش می رسد تعداد زیادی از این جزایر به اتباع ثروتمند کشورهای غربی و آمریکایی فروخته شود. با ادامه این روند و به طور طبیعی ما در سال های نه چندان دور در منطقه شاهد تغییر بافت فرهنگی و ترکیب جمعیتی از نظر نژاد و دین خواهیم بود؛ یعنی اقلیت قدرتمند و ثروتمند اروپایی و آمریکایی و عمدتا مسیحی در منطقه شکل خواهد گرفت. به عقیده من حضور این اقلیت غربی غیر مسلمان می تواند داری پیامدهای ژئوکالچری و ژئوپلیتیکی باشد. بدین معنی که با برهم زدن ساختار فرهنگی –اجتماعی منسجم منطقه ما در آِینده نه چندان دور شاهد بروز تعارضات و برخورد های متعدد بین اکثریت مسلمان و این اقلیت نوپدید خواهیم بود. از سوی دیگر و آنچه به نظر من اهمیت بیشتری دارد این است که حضور این اقلیت که همگی از اتباع کشورهای قدرتمند غربی هستند می تواند بهانه خوبی برای حضور و نفوذ دائم کشورهای غربی در منطقه ژئوپلیتیک خلیج فارس باشد. منطقه ای که اهمیت آن نه فقط به خاطر منابع انرژی آن است بلکه از آن مهمتر به دلیل وجود مرکزیت عالم اسلام است هم از حیث وجود مراکز مذهبی و هم از نظر حضور ملت های مسلمانی چون ملت و کشور ایران است که می توانند با افزایش قدرت و وزن ژئوپلیتیک خود نظام ژئوپلیتیک منطقه ای و جهانی را به نفع جهان اسلام دگرگون سازند. به اعتقاد بنده و اگر چه ممکن است اغراق آمیز به نظر برسد، ساخت و فروش وسیع این جزایر به اتباع غربی و آمریکایی می تواند منجر به ایجاد اسرائیلی جدید در قلب عالم اسلام شود که می تواند برای سالهای سال بهانه ای برای حضور و نفوذ قدرت های فرامنطقه ای و جهانی در منطقه ژئوپلیتیک خلیج فارس باشد
مركز بين الملي مطالعات صلح: پاره ای از جزایر مصنوعي 250 كيلومتر به سواحل امارت می افزاید. در این حال با توجه به تقسيم مرزهاي بستر خليج‌فارس كه يك فلات قاره است و براساس خط منصف بين ايران و امارات در قسمت هایی روبروي جزاير ابوموسي، تنب بزرگ و كوچك هنوز مشخص نشده است. در اين بين ساخت اين جزاير مصنوعی چه تاثيري بر مرزهاي دريايي ايران و پيچيده‌تر شدن اختلافات موجود اماراتي‌ها با ايران خواهد داشت؟
اگر تصویری کلی از پیامدهای ساخت این جزایر داشته باشیم . به طور کلی اگر بخواهیم پیامدهای ساخت جزایر مصنوعی را مورد تجزیه و تحلیل دقیق قرار دهیم می توانیم این پیامدها را در سه بعد زیست محیطی، سیاسی –امنیتی و فرهنگی-اجتماعی و در قالب سه سطح محلی، منطقه ای و جهانی مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم. در اين بين جدا از موارد در پيش گفته شده احداث جزایر مصنوعی می تواند در بردارنده پیامدهای منفی سیاسی – امنیتی مختلفی باشد. شاید بتوان ایجاد و تشدید اختلافات مرزی را مهمترین پیامد این امر دانست. البته بر اساس کنوانسیون 1982 حقوق بین الملل دریاها جزایر مصنوعی احداث شده در سواحل کشورها، دارای حریم و مرز دریایی خاص خود نیست. بر این اساس امارات حق ندارد به دلیل ساخت جزایر مصنوعی مرزهای آبی خود را به سمت داخل خلیج فارس تغییر دهد. اما با توجه به اینکه فضای استراتژیک مسلط بر منطقه خلیج فارس فضای ناامنی است می توانیم ادعا کنیم مرزهای بین المللی چه در داخل دریا و چه در بین کشورهای ساحلی مرزهای نا آرامی است که می تواند تبدیل به بحران های جدی شود. به همین دلیل است که هنوز بسیاری از مرزهای دریایی در خلیج فارس بین کشورها ترسیم و تثبیت نشده است مانند مرز بحرین- قطر، عربستان-کویت، عمان-امارات و ایران و امارات. مرز دریایی بین ایران و امارات نیز به دلیل ادعای واهی امارات در مورد جزایر ایرانی بوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک همچنان ترسیم نشده باقی مانده است. در چنین وضعیتی ساخت جزایر مصنوعی توسط امارات می تواند معادله مرزهای دریایی دو کشور را پیچیده تر کند. ضمن اینکه الگو برداری سایر کشورهای منطقه همچون قطر، بحرین، عربستان از امارات و ساخت جزایر مصنوعی دیگر نیز می تواند در تشدیداختلافات مرزی و ایجاد اختلافات مرزی جدید در منطقه تاثیر زیادی داشته باشد. البته پیامدهای سیاسی دیگری نیز وجود دارد که در قالب پیامدهای فرهنگی اجتماعی به آن خواهم پرداخت
آنچه مشخص است همچنانکه در ابتدای این بحث متذکر شدم ساخت جزایر مصنوعی امارات می تواند آثار و پیامدهایی در سطوح مختلف محلی، منطقه ای و جهانی داشته باشد. به عنوان مثال پیامدهای منفی زیست محیطی ساخت جزایر مصنوعی بیشترین تاثیر را در سطح محلی داشته و سواحل امارات بالاترین خسارت را در دراز مدت خواهد دید. حال آنکه نقش احتمالی این جزایر در بروز اختلافات مرزی جدید و یا تشدید اختلافات مرزی گذشته در سطح منطقه ژئوپلیتیک خلیج فارس مطرح بوده و می تواند کل کشورهای ساحلی را تحت تاثیر خود قرار دهد و سرانجام فروش این جزایر به اتباع و ثروتمندان کشورهای اروپایی و آمریکایی از این منظر که می تواند منجر به ورود بازیگران فرامنطقه ای و جهانی به منطقه خلیج فارس شود، دارای تاثیر فرامنطقه ای و حتی جهانی است.
