مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
هر چند مباني انديشه سلفي به گذشته برميگردد اما در يك قرن گذشته نقش مهمي در تحولات جهان اسلام داشته است. در اين حال در اين راستا براي شناخت بيشتري جريان شناسي سلفيان و نقش آنان در جهان اسلام و همچنين آينده آن گفتگويي با دكتر سید مهدی علیزاده موسوي كارشناس انديشه هاي اسلامي و وهابيت انجام داده ايم كه بخش نخست آن تقديم ميگردد. دكتر موسوي رئيس پژوهشكده حج و زيارت و صاحب كتاب هايي همانند سلفی گری و تبارشناسی وهابیت است.
واژگان كليدي: جريان شناسي سلفيان، جريان شناسي وهابيت، نقش سلفيان در جهان اسلام، رابطه سلفي گري با وهابيت، انديشه سياسي سلفی ها، آينده جايگاه سلفي ها در جهان اسلام، تقسيم بندي هاي سلفيان
مركز بين المللي مطالعات صلح: نظام پادشاهی عربستان چه ارتباطي با سلفي گري دارد؟
در حقيقت وهابيت دو پايه دارد. ديانت و سياست. ديانت را از آغاز آل شيخ بر عهده داشته و فرزندان محمد بن عبدالوهاب است. پايه سياست هم در دست آل سعود بوده است. رابطه بين اين دو اين است كه آل سعود امنيت آل شيخ را بر عهده داشته و آل شيخ هم براي دولت مشروعيت سازي مي كند. بنابراين ارتباطي همگون دارند. تعبير من از دولت آل سعود به عنوان سلفيه سكولار اين است كه آل سعود بر اين نظر است كه تا زماني كه وهابيت مفيد است از آن حمايت مي كنند، اما در عربستان امروز حتي جريانهاي سلفي افراطي مخالف دولت هم رشد بسياري يافته و در استاني مانند القسيم به شدت ضد دولت هستند. دولت سعودس هم احساس مي كند كه برخي گرايش هاي وهابي بر ضد دولت موضع گيري مي كنند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: انديشه وهابیت به چند دسته تقسیم می‌شود؟
جريان وهابیت به گروههای مختلفی تقسیم می‌شود. گروه اول جریان عادی وهابیت است که از قرن دوازدهم وجود داشته و جریاني دولتي است. اين جریان که شاخه مذهبی وهابيت يا همان وهابیت درباری است. به عبارت دیگر، اینها با آل سعود پیوند دارند. جریان دیگر اخوانی‌هاست كه ضد جریان ملکیه يا درباري است و به شدت معتقد به اصول و مبانی وهابیت است. ( هیچ ربطی به اخوان المسلمین مصر ندارد) آنها در سال 1979 ميلادي به مسجد الحرام هجوم برده و آنجا را تسخیر کردند. ایدئولوژی آنان به شدت وهابی و وفادارترین افراد به عقاید محمد بن‌عبدالوهاب هستند. اين جريان معتقد است که جریان ملکیه از مسیر محمد بن عبدالوهاب منحرف شده است.
جریان دیگری با تفکر وهابی در مقابل ملکیه (وهابیت درباری) جريان قطبیه است که ریشه در اندیشه‌های سید قطب دارد. جریان قطبیه، جریان انقلابی است که شکل گرفته است. بعد از جریان‌های ملکیه، اخوان و قطبیه، جریان دیگری در وهابیت شکل گرفته كه گرایش تکفیری است. نماد اصلی سلفی‌گری تکفیری در القاعده شکل گرفته است. چنانچه رهبر القاعده جزو خانواده‌های مرفه سعودی و ریشه در عربستان دارد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: نهادهايي مانند لجنه العلماء، هیئت کبار العلما ، جامعه مدینه و هیئت امر به معروف و نهی از منکر در عربستان در شمول چه جرياني از وهابيت قرار دارند؟
اينان در حقيقت زير مجموعه جريان ملكيه هستند. جريان ملكيه يا پادشاهي در حقيقت وهابيت درباري است و ريشه در انديشه اي آل شيخ دارد و نهادهاي مورد اشاره اهرم هايي در دست اين جريان هستند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا جریان دیگری با تفکر وهابی در مقابل ملکیه (وهابیت درباری) به فعالیت مشغول است؟
جامعه عربستان پيچيده شده است. نوسلفيان كه در دهه 1970 كميته دفاع از حقوق مشروع را بنيان گذاشتند مخالف دولت هستند. گروهها ي ديگري مانند اخوان التوحيد هم قائل به اين هستند كه مفاسد دولت را بيان كنند. جدا از اين جريان ليبرال هست كه تحصيل كرده غرب بوده و دولت پادشاهي را بر نمي تابند. چنانچه در عربستان ما شاهد بروز اندك اندك نهضتي فمينيستي هم هستيم. يعني دولت از جوانب مختلف تحت فشار است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: نوسلفیان چه کسانی هستند، چه تفکراتی دارند ؟
اولين ويژگي اينان عقل گراتر از گذشته هستند و دوم سهمي از آموزه هاي مدرنيسم همانند تفكيك قوا، حكومت مشروطه ،حقوق مدني را بيشتر مد نظر دارند. سوم اينكه به حقوق زنان هم اعتقاد دارند و يعني تلفيقي از انديشه هاي نوين سياسي و وهابيت دارند. در اين حال تكفير در بين اينان كمرنگ تر شده است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا عنوان نوسلفیان را ميتوان همان وهابيت با انديشه اي نوين دانست؟
بله. تقريبا اينگونه است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: نقش شبکه جهانی الرابطه الاسلامیه در عربستان در صدور انديشه اي سلفي و وهابي تا چه ميزاني است؟
الرابطه الاسلاميه در دهه هفتاد هشتاد و نود رشد داشت و در کشورهای بسياري بیمارستان ساخت. يعني در كنار بیمارستان یک مدرسه وهابي هم ساخت که در آنها تکفیری تربیت کند، اما در دهه نو ميلادي سده گذشته و دهه اول قرن بيست و يك رفته رفته احساس شد كه اين در اين مدارس سلفي تندرو كه احداث ميشود براي کشورهای ايجاد مشكل مي كنند. امروزه حتی کشورهای آفریقایی که نیازمند كمك هستند بدبينانه به آن نگاه ميكنند. مثلا در کشور پاکستان در شهر اسلام آباد دانشگاهی را تحت عنوان دانشگاه بین الملل اسلامی ساخته اند که مركزي براي سلفي پروري و ترويست پروري است. امروز دولت پاکستان مي خواهد اين مركز را ببندد، اما عربستان كمكهايش را قطع ميكند از طرفي هم اين مراكز در صورت باز نگه داشته شدن بدل به مركزي براي ترويست ها مي شود.
مركز بين المللي مطالعات صلح: در درون دولت عربستان امیر عبدالله ، نایف و… چه جریان انديشه اي قدرت بيشتري دارد؟
نسل بعد از عبدالعزير پير شده است و امير عبداله بيمار بوده و وليعهد هم آلزايمر دارد. اكنون قدرت در حال انتقال به نسل دوم است. هر چه قدرت از طبقه اول به دوم مي رسد شاهد پراكندگي بيشتر و ضعف قدرت هستيم. چنانچه اكنون انديشه هاي نو بيشتر از انديشهه يا سلفي در دولت عربستان جايگاه دارند. تمام اين امور بيانگر اين است كه آل سعود خود را با جهان امروز وفق مي دهد. يعني انديشه اي سلفي آرام آرام در لايه اي دولت فروكش مي كند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا جریان‌هایی مانند اخوان المسلمین مصر که در پی ایجاد حاکمیت سیاسی می‌باشد، را می‌توان در ردیف سلفی‌گری سیاسی نوين قرار داد؟
اخواني گرايش سلفي دارد، اما واقعيت اين است كه خود اخوان هم جرياني واحد نيست و داراي شعب مختلف است. رهبري اخوان معتدل را كساني مانند مهدي العاكف و .. بر عهده دارند. جرياني ديگر اخوان تندرو است. گرايش ديگر سكولار هستند. تحليل من اين است كه در بين سلفي هاي جهان اسلام اخوان المسلمين بهترين گزينه است. يعني با ديگر مسلمانان اهل تعامل هستند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: حزب‌النور، حزب الفضیله و حزب الاصاله در مصر چه نسبتي با انديشه هاي سلفی در عربستان دارند؟
اين سه حزب انديشه سلفي عربستان را نمايندگي مي كنند. به عبارت ديگر در جريان بيداري اسلامي آنان به شدت به دنبال يارگيري در جهان اسلام بود، اما با عملكرد خود (در يمن با حمايت از صالح در بحرين با حمايت از آل خليفه ) مطرود شده اند. جالب آنكه در مصر هيئت كبار العلما انقلاب مردم را محكوم ميكند و انقلاب عليه دولت را حرام مي داند. در اين حال هم به دنبال جايگاه در مصر بودند. در مصر با توجه به زمينه هاي سلفي اين سه حزب به شدت مورد حمايت عربستان سعودي هستند و فعاليت مي كنند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: نگاه كنوني و رابطه انديشه اي اخوان المسلمین مصر با انديشه وهابيت در عربستان چيست؟
به نظر من بين اين دو گرايش ارتباط چنداني وجود ندارد. اخوان المسلمين هم وهابيت عربستان را بر نمي تابد. شايد اين سوال پيش آيد كه چرا مرسي به عربستان رفت؟ در پاسخ بايد گفت دولت مصر و نظام كنوني مصر خيلي ضعيف است و نياز به كمك هايي كه قطر و عربستان به اين كشور مي كنند دارد. امريكا هم چون با عربستان پيوند دارد دولت مرسي نمي تواند رسما موضعي ضد عربستاني و ضد وهابي بگيرد. اما در عمل ما چندان شاهد بروز و ظهور انديشه هاي وهابي مصر در هيئت حاكمه مصر نيستيم. مهمترين تفاوت اين دو جريان تكفير است. وهابيت تكفير را دنبال مي كند، اما اخوان به دنبال اين امر نيست. دوم وهابيت به شدت فرقه گرا است، اما اخوان فرقه گرا نيست. سوم اخوان المسلمين جز پيكره جهان اسلام است و خود را در رديف مذاهب اسلامي مي داند اما وهابيت (هر چند مي گويند كه حنبلي هستند اما با حنبلي ها تفاوت دارند). اينگونه نيست. بنابراين در دسته بندي اخوان كاملا در بين اهل سنت قرار مي گيرد، اما وهابيت نيستند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا ميتوان گفت اسلام اخواني در آينده رقابت بيشتري در مقابل وهابيت عربستاني در جهان اهل سنت داشته باشد؟
مصر بستر اين امر هست و در دوره هاي خود ثابت كرده است كه علماي مصر زمينه تعامل را دارند. مثلا كتابهاي طبرسي در مصر چاپ مي شود. آنچه بايد ما توجه داشته باشيم آن است از اين ظرفيت هاي مصر به گونه دقيق بهره گيريم و در راستاي همگرايي با اهل سنت در مقابل وهابيت و سلفي گري استفاده كنيم. يعني اين پتانسيل در دل اخوان المسلمين هست اما بستگي به ما هم دارد كه از اين ظرفيت بهره بريم. در اين حال به نظر من قطب بندي اسلام اخواني در مقابل اسلام وهابي در حال افزايش است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: به نگاه شما چه عواملي در آينده تغيير و تحولات در قدرت گيري جريان هاي سلفي در جهان اسلام نقش دارد؟
هر جدا مدرنيسم باشد و فقر هم وجود داشته باشد انديشه هاي سلفي رشد ميكند. انديشه هاي سلفي جذابيت ظاهري براي مردم عوام از جمله بازگشت به سده هاي اوليه اسلام و … دارد. يعني انسان مسلمان مايوس شده از غرب به راحتي جذب اين فضا مي شود و وهابيت هم به شدت به دنبال اين امر است. در اين حال با وجود آنكه ما در برهه هايي شاهد رشد اين انديشه در جهان اسلام بوديم، اما به خاطر عملكرد بد سلفي ها در دنيا به شدت اين انديشه در حال فروكش كردن است . مردم از ترور و جنگ خسته شده اند. نمونه واقعي قتل بن لادن است. مثلا اگر اسامه بن لادن در دهه 80 يا نود سده گذشته كشته ميشد نا امني هاي بسياري در جهان اسلام به وجود مي آمد، اما در زمان مرگ بن لادن واكنشي گسترده انجام نشد. چرا كه چنين چهره هايي در بين مسلمانان جايگاهي ندارند.
هر چند شاهد بيدراي اسلامي در جهان اسلام هستيم كه نويد اسلام معتدلي را در جهان اسلام مي دهد اما از طرفي هم بايد گفت شرايط كنوني شمشيري دو لبه است. با توجه به وضعيتي كه پيش روي جهان اسلام است بيم آن است كه اگر جهان اسلام دقيق نيانديشد و در مقابل جريانهاي تكفيري و ارهابي نايستد جريان هاي سلفي قدرت پيدا خواهد كرد. در اين حال بايد گفت روند رخدادهاي جهان اسلام نشانگر اين واقعيت است با عنايت به اينكه مردم از تكفير و كشتارها خسته شده، سلفي گري هم دكترين خاصي هم در عرصه حكومت براي جهان اسلام ندارد، با اوليات زندگي مدرن كه تمام جوامع اسلامي آن را پذيرفته اند ( در قالب فتاوايي مانند حرام بودن پنكه، تلفن همراه و… ) مبارزه ميكند نشانگر اين است كه به افول خود نزديك مي شود. اما همه اين رويكرد نيازمند برنامه ريزي دقيقي است. در شرايط كنوني با توجه به اينكه رفته رفته تعارض ها بين دنياي غرب و اسلام بيشتر ميشود امكان رشد انديشه هاي سلفي گري جهادي بيشتري است. چرا كه سلفي گري جهادي مخاطبش مسلمان ها نيستند بلكه سران غربي و سران دست نشانده هستند. در اين حال جريان تكفيري امكان بروز كمتري خواهد داشت و جريان تبليغي هم اگر رويكرد تبليغي خود را در پيش گيرد امكان ادامه دادن دارد.
گفتگو از فرزاد رمضاني بونش
