جایگاه ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک یونان

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

موقعیت جغرافیایی یونان در شرق مدیترانه نقش این کشور را در سیاست های ژئواستراتژیک قدرت های منطقه ای و جهانی برجسته می کند. کنترل دریای اژه در اختیار یونان است، بنابراین این کشور ترانزیت بین دریای مدیترانه و دریای سیاه و همچنین جزایر نزدیک به سوریه و خطوط کشتیرانی که از کانال سوئز مصر خارج می شوند را کنترل می نماید. از سوی دیگر، یونان نقش اصلی را در برنامه ریزی نظامی قدرت های بزرگ ناتو ایفا کرده است به طوری که نزدیکی یونان به دریای سیاه و اوکراین توانست مداخله ناتو در بحران اوکراین- که مستلزم استقرار نیروی دریایی ایالات متحده در دریای سیاه و افزایش نیروهای ناتو در اروپای شرقی است-، را تسهیل نماید. همچنین یونان نقش مهمی در مداخلات ناتو در خاورمیانه داشته است، بدین ترتیب این منافع ژئواستراتژیک به تنش‌ها در داخل اتحاد ناتو و همچنین بین ناتو و روسیه دامن می‌زند. در واقع رویارویی واشنگتن و مسکو بر سر جنگ در سوریه و اوکراین بارزترین و خونین ترین مؤلفه های جنگ قدرت بین ناتو و روسیه در سراسر منطقه از جمله در خود یونان به شمار می آید.

جدا از اتحادیه اروپا و منطقه یورو، یونان لنگرگاه جناح جنوب شرقی ناتو همراه با ترکیه است. از این رو، اهمیت ژئواستراتژیک حفظ یونان در ناتو و همچنین حفظ آن به عنوان عضوی سازنده و همکار در این اتحاد، بسیار مهم تلقی می شود. این کشور کلید پایگاه ایالات متحده و ناتو در خلیج سودا در جزیره کرت را در اختیار دارد که این پایگاه جزء حیاتی نفوذ نظامی ناتو و ایالات متحده در دریای مدیترانه و خاورمیانه بزرگ به شمار می آید. این پایگاه که شامل یک پایگاه عملیاتی دریایی، ایستگاه هوایی نیروی دریایی و ایستگاه تسلیحات دریایی است در حملات هوایی به لیبی در سال 2011 همچنین برای عملیات‌هایی مانند سپر صحرا/طوفان در عراق، عملیات و پشتیبانی در جنگ افغانستان، و سایر عملیات‌های چند ملیتی در منطقه، از مأموریت‌های شناسایی گرفته تا عملیات‌های سوخت‌گیری، نقش اساسی داشته است. این پایگاه به همراه پایگاه هوایی اینجرلیک ترکیه، تنها پایگاه های اصلی ناتو در جناح جنوب شرقی آن را تشکیل می دهد.

از سوی دیگر، یونان دارای جزایری است که ارزش ژئواستراتژیک منحصر به فردی دارند و این ارزش به عنوان محرک اصلی توجه روسیه به شمار می آید. اگرچه روسیه اقدامات متفاوتی را به کار میگیرد تا یونان را تهدید کند، اما جغرافیا کلید درک این موضوع است که چرا این کشور اکنون نقش محوری تری در مبارزه کنونی بین روسیه و ناتو دارد. ناتو برای اینکه بتواند به طور موثر با اقدامات روسیه مقابله کند، باید اهمیت این کشور جزیره ای را به طور کامل درک کند.

اختلافات بین یونان و روسیه به هیچ وجه بی اهمیت نیست و چالش های ژئواستراتژیک را شکل می دهد. لازم به ذکر است، یونان پیوندهای تاریخی و مذهبی دیرینه ای با روسیه دارد. امپراتوری بیزانس و روسیه هر دو بخشی از ارتدکس شرقی بودند و روسیه در جنگ استقلال یونان علیه امپراتوری عثمانی به یونان کمک کرد. این دومی اکنون به شدت طنین انداز شده است، زیرا بسیاری از یونانی ها اتحادیه اروپا و بحران کنونی را شکل دیگری از استعمار می دانند. همچنین یونان به طور گسترده به سلاح ها و تجهیزات روسی در ارتش خود متکی است. ضمن اینکه روسیه اعلام کرد که به عنوان بخشی از دکترین دریایی به روز شده خود، 10 کشتی جنگی را به طور دائم در دریای مدیترانه(حوالی یونان) مستقر خواهد کرد. از این رو به نظر می رسد، یونان به این زودی ناتو را ترک نخواهد کرد، به خصوص که این اتحاد را برای روابط خود با ترکیه حیاتی می داند. با این حال، یک سناریوی متفاوت که در آن یونان به یک منطقه خاکستری تبدیل می شود، می تواند اجرا شود. به هر حال از آنجائی که اتحادیه اروپا و ناتو هر دو سازمان‌هایی هستند که بر مبنای اجماع شکل گرفتند ایجاد یک منطقه خاکستری یونانی در جناح جنوب شرقی ناتو، مشکلات عمده‌ای را برای فرآیند تصمیم‌گیری این نهادها به وجود می آورد. اگر حرکت روسیه به سمت هر یک از کشورها حتی اندکی موفقیت آمیز باشد، در نهایت می تواند در تلاش های شکست خورده قبلی خود برای تجزیه اروپا، از بین بردن اعتبار ناتو و از بین بردن وحدت امنیت اروپا، بازده واقعی داشته باشد (1).

آتن در حال ساختن هویت ژئوپلیتیکی جدیدی به عنوان جبهه غرب در شرق مدیترانه است. این بدان معناست که این کشور ممکن است مسئولیت های جدیدی در چارچوب برنامه ریزی ناتو/اروپا برای مسائل امنیتی منطقه ای داشته باشد(2). به هر حال آنچه که مشخص است، موقعیت ژئواستراتژیک یونان بر روی نقشه چندین مزیت را ارائه می دهد که می تواند به یک مزیت رقابتی اقتصادی و همچنین ارتقای نقش ژئوپلیتیکی آن در جنوب شرق اروپا تبدیل شود. در این راستا، نقش یونان در صفحه شطرنج بین المللی خطوط لوله(ترانزیت انرژی) حیاتی می شود. انتخاب خط لوله ترانس آدریاتیک به عنوان مسیر کریدور انرژی جنوبی اتحادیه اروپا می تواند موقعیت ژئواستراتژیک آتن در زمینه انرژی را ارتقا دهد(3). 

در این زمینه، یونان با موقعیت جغرافیایی و عضویت در اتحادیه اروپا و انجمن گاز شرق مدیترانه می تواند هم به عنوان یک کشور ترانزیتی برای صادرات انرژی مصر (یا الجزایر) و هم به عنوان یک شریک ارزشمند در ترانزیت انرژی به بازارهای اروپا عمل نماید. جزیره کرت بین میادین و بنادر گاز مصر و قاره اروپا قرار دارد، در حالی که بندر پیرئوس با ساختار ارتقا یافته خود یکی از شلوغ ترین بنادر اروپا است و می تواند به عنوان ورودی به قلمرو اتحادیه اروپا عمل کند(4).

جمع بندی

از آنجایی که بیشتر خط لوله ترانس آدریاتیک از سراسر یونان می گذرد، مشارکت یونان در این شبکه‌ها آن را به یک نقطه ورود اروپایی برای کالاها و خدمات تبدیل می‌کند در حالی که سرمایه‌گذاری‌های تولیدی یونان این کشور را به یک مرکز ژئواکونومیک منطقه‌ای ارتقا می‌دهد. در این راستا، اتصال بندر پیرئوس با بنادر مدیترانه ای مصر مانند اسکندریه و پورت سعید و ارتباط بین پیره و حیفا و از آنجا از طریق شبکه راه آهن به عربستان سعودی و امارات متحده عربی قابل بررسی می باشد. این طرح ها در سطح ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک منطقی هستند و این واقعیت که چین در بسیاری از این بنادر سرمایه گذاری کرده و آنها را در طرح جدید جاده ابریشم گنجانده است، تحقق آنها را بیشتر تسهیل می کند. 

همچنین به دلایل مشابه، ارتباط بین اروپا-آفریقا و خاورمیانه از طریق کرت-قبرس مهم است. اگرچه انتقال پیشنهادی گاز طبیعی از مصر به کرت و از آنجا به سرزمین اصلی یونان و بقیه اروپا به جای خط لوله مدیترانه شرقی از نظر ژئوپلیتیکی و اقتصادی نامطمئن است. این خط لوله از مناطق انحصاری اقتصادی یونان و مصر عبور می کند و در نتیجه توافق یونان و مصر را تحکیم می بخشد و در عین حال پوچ بودن جغرافیایی تفاهم نامه بین ترکیه و لیبی را آشکار می سازد. به هر حال یونان دارای بزرگترین ناوگان تجاری جهان است که در سطح جهانی فعالیت می کند و بنادر پیرئوس، تسالونیکی و الکساندروپلیس به عنوان دروازه هایی به اتحادیه اروپا و منطقه دریای سیاه عمل می نماید.  از این رو موقعیت جغرافیایی یونان آن را به پلی طبیعی بین مدیترانه شرقی غنی از انرژی و کشورهای مصرف کننده انرژی اروپای غربی تبدیل کرده است که به این کشور ارزش ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک منحصر به فردی می بخشد.

کلید واژگان: یونان، ژئواکونومی، ژئواستراتژی، مدیترانه، مریم وریج کاظمی

1. www.atlanticcouncil.org/blogs/natosource/the-geostrategic-value-of-greece-and-sweden-in-the-current-struggle-between-russia-and-nato/
2. www.rusi.org/explore-our-research/publications/commentary/silent-rise-greece-mediterranean-power
3. www.ekathimerini.com/politics/foreign-policy/1237878/athens-has-upgraded-its-geostrategic-position-in-energy/
4. https://china-cee.eu/2024/12/11/greece-political-briefing-greeces-energy-geopolitics-at-a-crossroads