تهران- تاشکند در مسیر تحولات دیپلماسی

By ipsc

خرداد 30, 1402

اشتراک

معصومه محمدی

پژوهشگر روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

روابط تاریخی ایران و ازبکستان:

ایران و ازبکستان مهم ترین کشورها در خاورمیانه و آسیای میانه هستند که همکاری راهبردی آنها نقش بسزایی در توسعه سیاسی و مسائل روز منطقه چون ثبات و صلح در سوریه و افغانستان و شکل گیری نظم بین المللی جدید دارد. عدم همکاری نزدیک و نبود هماهنگی در تلاش های ازبکستان و ایران نیز می تواند به عقب ماندگی اقتصادی و اجتماعی منطقه از جمله خود این کشورها بیانجامد. این مساله از آن جهت اهمیت دارد که در روند جهانی شدن و در دنیای در حال تغییر امروزی، این امر می تواند هویت فرهنگی-تمدنی مشترک، ارزش ها و سنت های دینی آنها را نیز به خطر اندازد1.

متاسفانه ایران و ازبکستان در سه دهه گذشته سطح همکاری اندکی داشته اند. حال زمان آن رسیده است که با نگاه منطقه گرایی ایران در آسیای مرکزی و تغییر نگاه راهبردی و دیپلماسی سیاست خارجی ایران پایانی بر تنش مداوم ژئوپلیتیکی و بی ثباتی اقتصادی-اجتماعی در این مناطق، که تاثیری جز تشدید ناآرامی های بین المللی نداشته، گذاشته شود. همچنین پیوند میان ایران و ازبکستان نقطه عطفی در تحقق کریدورهای حمل و نقل آینده مانند چابهار، شمال-جنوب و غیره است2.

پس از به رسمیت شناختن استقلال جمهوری ازبکستان از سوی ایران و برقراری روابط دیپلماتیک بین دو کشور، سفارت ایران در تاشکند در نوامبر 1992 و سفارت جمهوری ازبکستان در تهران در اردیبهشت 1995 افتتاح شد. اولین سفر رئیس جمهور ازبکستان در نوامبر 1992 به ایران و در روزهای 26 تا 28 آوریل 2002، محمد خاتمی رئیس جمهوری اسلامی ایران به جمهوری ازبکستان بوده است.در سپتامبر 2022، ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری اسلامی ایران برای اولین بار به جمهوری ازبکستان سفر کرد. مذاکرات شوکت میرضیایف رئیس جمهوری ازبکستان و ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری اسلامی ایران در مرکز کنگره سمرقند انجام شد. در دیدار طرفین درخصوص گسترش همکاری های عملی در زمینه های سیاسی، تجاری و اقتصادی، سرمایه گذاری، حمل و نقل و لجستیک، فرهنگی و بشردوستانه صورت پذیرفت و نتیجه آن سفر رئیس جمهور ازبکستان در خرداد 1402 به تهران و ادامه پیگیری ها و گسترش تعاملات طرفین در خصوص گسترش سطح فعالیت های اقتصادی، سیاسی و امنیتی و امضای 10 سند همکاری و 18 توافقنامه میان ایران و ازبکستان بوده است3.

روابط اقتصادی ایران و ازبکستان:

از ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۲: روابط اقتصادی بین ایران و ازبکستان در طول دوره زمانی ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۲ متغیر بوده است. این دوره زمانی شامل چندین فاز و تغییرات اقتصادی و سیاسی در هر دو کشور است که بر روابط اقتصادی آنها تاثیر گذاشته است. در زیر به برخی از وقایع و تحولات اصلی در روابط اقتصادی ایران و ازبکستان در این دوره زمانی اشاره خواهیم داشت:
۱۹۹۱-۲۰۰۰: پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، ازبکستان استقلال خود را اعلام کرد. در این دهه، تجارت بین ایران و ازبکستان به طور قابل توجهی افزایش یافت. همکاری‌های تجاری در زمینه‌های نفت، گاز، تجهیزات صنعتی و کشاورزی، حمل و نقل، ساختمان‌های ساخت و ساز و تجارت بین المللی انجام شد4.

۲۰۰۱-۲۰۱۰: در این دهه، روابط اقتصادی بین دو کشور به دلیل تحریم‌های اقتصادی بر علیه ایران و نیز تغییر در سیاست‌های ازبکستان در قبال اقتصادش، کاهش یافت. تحریم‌ها باعث محدودیت‌هایی در صادرات و واردات بین ایران و ازبکستان شد. با این حال، همکاری‌های محدودی در زمینه‌های نفت و گاز، تجارت کشاورزی و حمل و نقل ادامه یافت.
۲۰۱۱-۲۰۲۲: در این دوره زمانی، همکاری‌های اقتصادی بین ایران و ازبکستان بهبود یافت. هر دو کشور سعی کردند روابط تجاری خود را توسعه دهند و همکاری‌های متعددی در زمینه های اقتصادی، سیاسی و امنیتی را در منطقه برقرار کنند5.

عوامل موثر در برطرف کردن چالش های روابط ایران و ازبکستان

در حالی که آسیای مرکزی – منطقه ای محصور در خشکی در همسایگی روسیه، چین، دریای خزر، افغانستان و ایران- با مفاهیمی مانند «منطقه گرایی جدید»، «خانه مشترک»، «گشایش»، «اصلاحات اقتصادی» و «رقابت» مواجه است. جمهوری اسلامی ایران تحت تحریم های ظالمانه غرب بازنگری در اقتصاد خود را آغاز کرده و بیش از هر زمان دیگری به همسایگان در سیاست خارجی خود اهمیت می دهد6.

تلاش‌های آمریکا برای منزوی کردن ایران، بخشی از فرصت‌های اقتصادی کشورهای نوظهور آسیای مرکزی را از دستور کار اقتصادی آنها خارج کرده و بر فرآیندهای توسعه در آسیای مرکزی تأثیر نامطلوب گذاشته است. جمهوری اسلامی ایران رویکرد «همکاری متقابل در چارچوب سیاست حسن همجواری» را که مستلزم روابط قوی‌تر بین مسئولان و مردم کشورهای همسایه و اطراف در همه زمینه‌ها است، در اولویت قرار داده است. و وزیر امور خارجه نیز در مناسبت های مختلف بر اهمیت چنین در شرایط کنونی، نگرانی عمده موجود در کشورهای آسیای مرکزی احتمالاً مربوط به رقابت و حتی رویارویی بین قدرت های فرامنطقه ای در آن منطقه خواهد بود. روسیه در آسیای مرکزی با چالش های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مواجه است. تهدید افراط گرایی، تروریسم و نفوذ خزنده اقتصادی چین در آن منطقه روسیه را نگران کرده است. جذب سرمایه‌گذاری و فناوری‌های غربی، بیش از همه از سوی ایالات متحده، تله‌ای برای امنیت و ثبات آسیای مرکزی می‌سازد. به نظر می رسد که حرکت هژمونیک آنها برای عبور از خط، چندین کشور آسیای مرکزی چالش اصلی سیاست خارجی کشورهای جوان منطقه است. تحولات افغانستان یک موضوع حساس دیگر در آینده منطقه و ابزاری برای دستکاری تحولات منطقه است. با این حال، تعداد دیدارهای متقابل مقامات ایران و آسیای مرکزی همچنان اهداف تعیین شده از سوی دو طرف را برآورده نمی کند و مداخله طرف های ثالث نیز گهگاه برنامه ریزی بر اساس منافع دوجانبه را تغییر داده است7.

در حال حاضر همسایگی ایران با آسیای مرکزی عمدتاً به دلیل ظرفیت‌های جغرافیایی ایران حفظ شده است. ایران هم از نظر منطقه راهبردی و هم از نظر روابط با کشورهای منطقه دارای پتانسیل های فراوان استفاده نشده در آسیای مرکزی است. در حالی که آمریکا تلاش می کند ایران را در مرز مشترک با همسایگان خود محدود کند، ایران با تکیه بر اولویت سیاست حسن همجواری و به کارگیری موقعیت جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی خود در تلاش است تا کارایی همکاری با چنین منطقه مهم و کشورهای آن را ارتقا بخشد. ظرفیت ها برنامه‌های ایران برای افزایش مزیت پروژه‌های حمل‌ونقل همچنان بزرگترین امتیاز این کشور در همکاری با آن منطقه است و به ایران کمک کرده تا سهم خود را به عنوان مناسب‌ترین و امن‌ترین مسیر اتصال آسیای میانه به جنوب و غرب حفظ کند8.

در شرایط کنونی گسترش سطح تعاملات با ازبکستان و سفر رئیس جمهور ازبکستان به تهران دربردارنده خبر و اتفاقات مثبتی است. تحولات ازبکستان پس از سال 2016 و در دوران ریاست جمهوری میرضیایف فرصتی ایده آل برای همگرایی میان تهران- تاشکند را ایجاد کرده است. چنین فرآیندی می تواند منادی کاهش چالش های مختلف باشد و زمینه را برای تمرکز دولت های آن بر رشد و توسعه اقتصادی در آسیای مرکزی فراهم کند. با توجه به رشد اقتصادی چشمگیری که در ازبکستان در حال اجرا است و سیاست‌های اقتصادی جدید این کشور و حمایت‌های خارجی ازبکستان بر سرمایه‌گذاری و تجارت آن تاثیر خواهد گذاشت، ایران باید با توجه به حمل و نقل، ظرفیت‌ها، موقعیت و نزدیکی به اقتصاد و بازار ازبکستان، برنامه‌ها و تلاش‌هایی را برای داشتن سهم در اقتصاد ازبکستان دیپلماسی جدیدی را در جهت گسترش سطح مبادلات اقتصادی دو کشور در اولویت های سیاست خارجی خود قرار دهد. اولین قدم در این مسیر می تواند تقویت کریدورهای حمل و نقل ریلی، زمینی و هوایی یا ترکیبی از آنها باشد. در حالی که تاشکند هر هفته 42 پرواز از روسیه، 16 پرواز از ترکیه و 13 پرواز از کره جنوبی دریافت می کند، ایران اخیرا اولین پرواز مستقیم به تاشکند را انجام داده است که سفر تجار ایرانی به ازبکستان را تسهیل می کند. ظرفیت بنادر ایران در خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر و نیز توانمندی این کشور در حمل‌ونقل ریلی و زمینی مزیت بزرگی را برای تجارت دو کشور ایجاد می‌کند.9

دولت و ملت ایران و ازبکستان می‌توانند با در نظر گرفتن ساختار منطقه‌ای آسیای مرکزی، روابط و همکاری‌های منطقه‌ای را از طرق مختلف از جمله تعامل قوی‌تر سران و مقامات عالی رتبه ایران و کشورهای آسیای مرکزی تقویت کنند. تنظیم روابط با همه کشورهای منطقه، مشارکت فعال در فرآیندهای منطقه‌گرایی آسیای مرکزی و مشارکت ایران در آسیای مرکزی، ضرورت تلاش بیشتر با توجه به تلاش‌های طرف‌های ثالث برای ایجاد موانع در روابط ایران و آسیای مرکزی است که ایران و ازبکستان با برنامه ریزی هدفمند و حفظ جایگاه محوری ایران در حمل و نقل و ترانزیت جاده ای در آسیای مرکزی می تواند نقش بازیگری فعال و موثری را در آسیای مرکزی ایفا نماید.

همچنین تشویق کشورهای فعال آسیای میانه به استفاده از مسیرهای ایران، حمایت از اشتغال کشورهای آسیای میانه از بندر چابهار، همکاری های سه جانبه برای تقویت کریدور ارتباطی ازبکستان، افغانستان و ایران، همکاری قوی تر برای حمل و نقل ایران، ترکمنستان و کمک ازبکستان به انتقال گاز ترکمنستان از طریق ایران با در نظر گرفتن اهمیت افغانستان برای آسیای میانه و همکاری های سه جانبه ایران، ازبکستان و افغانستان، تقویت تعامل علمی، فرهنگی، ورزشی و گردشگری ایران و ازبکستان، فعال سازی اقتصادی. سازمان همکاری (اکو)، عضویت در سازمان همکاری شانگهای، عضویت در نهادهای اقتصادی منطقه آسیای مرکزی، به کارگیری بیشتر ظرفیت‌های تمدنی مشترک همچنین ارتباط قوی تر بین اندیشکده ها و دانشگاه های ایران و ازبکستان تاثیر بسزایی در منطقه گرایی و گسترش و توسعه سیاسی طرفین است10.

با توجه به موقعیت جغرافیایی و اهمیت استراتژیک ایران و ازبکستان در منطقه، احتمال دارد که روابط دوجانبه بین این دو کشور در آینده توسعه یابد. اما نباید در ذیل گسترش سطح تعاملات میان تهران- تاشکند از موانع خارجی که تهدیدی جدی در به خطر انداختن توسعه روابط میان این دو کشور است غافل شد و تلاشی در جهت پیشگیری آن انجام نداد.برخی از این موانع که تهدیدی جدی در ارتباطات میان تهران- تاشکند است عبارتند از:

تحریم های آمریکا علیه ایران که امکان سرمایه گذاری های کلان در پروژه های بزرگ با ایران را از بین برده است؛
رقابت ژئوپلیتیک بین قدرت های بزرگ و منطقه (ایالات متحده-روسیه، ایالات متحده-چین، ایران-ترکیه) که برخی امکانات در روابط دو جانبه را محدود و ازبکستان و ایران را مجبور کرده با احتیاط برای برقراری تعادل در روابط بین المللی اقدام کنند.
بی ثباتی در افغانستان که امکانات همکاری اقتصادی را محدود و مشکلات امنیتی ایجاد می کند11.

اما در جهت رفع موانع، ایران با تغییر نگاه راهبردی در منطقه و تقویت نقاط مثبت توان مقابله با تهدیدهای خارجی را خواهد داشت که از جمله آنها می توان به مواردی چون:

نخست؛ کشورهای آسیای میانه برای بهره برداری از ظرفیت های بندر چابهار و گسترش کریدور ترانزیتی شمال – جنوب می تواند ضمن احیای جایگاه استراتژیک ترانزیتی ایران در تقویت روابط ایران با محیط پیرامونی اش بسیار موثر باشد. کشورهای آسیای میانه به آب های آزاد دسترسی ندارند و سواحل جنوبی ایران می تواند برای آنها جذاب باشد و بسیاری از نیازهای آنها را برای رسیدن به قاره های دیگر برطرف کند.

دوم؛ گسترش روابط با همسایگان از جمله آسیای میانه و قفقاز دستاورد مهمی است که دولت سیزدهم با جدیت و پیگیری به آن دست یافته است و باید برای حفظ و تداوم آن تلاش کند. این درست است که رفع تحریم ها و احیای برجام خیز بلندی در تقویت این روابط خواهد بود، اما دولت باید در هر حالتی گسترش روابط با این کشورها را در نظر داشته باشد، چه با احیای برجام چه بدون آن، چرا که حفظ جایگاه ایران و کاستن از فشارهای بی امان اقتصادی و سیاسی در گرو گسترش این روابط مهم و استراتژیک است.

سوم؛ ایران توانایی اتصال ازبکستان محصور به خشکی را از طریق ترکمنستان و افغانستان به آب‌های بین‌المللی به منظور توسعه تجارت و حمل‌ونقل دارد.

در نهایت؛ ایران می تواند از طریق ابتکارات مختلف در زمینه‌های علمی، فناوری و سایر بخش‌ها همکاری بیشتری را با کشورهای آسیای مرکزی داشته باشد.اگرچه گسترش روابط ایران و ازبکستان «مخالفانی» دارد، اما باید براساس منافع دو کشور و بدون توجه به این مخالفت‌ها تصمیم‌گیری صورت گرفته و گام های توسعه سیاسی برداشته شود.

واژگان کلیدی: ایران, ازبکستان, دیپلماسی, توسعه سیاسی, آسیای مرکزی

منابع:

1http://irdiplomacy.ir/fa/news/2012721