تنش های آبی هند و پاکستان

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

علاوه بر اینکه رودخانه های منطقه «تبت» نقش مهمی در زندگی و امرار معاش میلیون ها نفر در سراسر هند و پاکستان ایفا می نمایند، این رود ها و سرشاخه های آن اهمیت فرهنگی و مذهبی قابل توجهی در منطقه دارند به طوری که رود هایی مانند «سند» و «گنگ» مورد احترام میلیون ها نفر هستند و در بسیاری از آداب و رسوم و باورهای محلی نقش محوری دارند. اما با کاهش سطح آب این رودخانه ها به دلیل احداث پروژه های برق آبی کشورهای بالادستی- چین و هند-، افزایش رقابت بر سر منابع آب یک نگرانی رو به رشد در منطقه است. ضمن اینکه تغییرات آب و هوایی به چالش های پیش روی این منطقه افزوده است زیرا تغییرات در الگوهای بارندگی و ذوب یخچال های طبیعی می تواند منجر به نوسانات در دسترسی به آب شود و تنش های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را به وجود آورد. 

با وجود چندین دور مذاکرات دوجانبه و مشارکت سازمان های بین المللی از جمله بانک جهانی، دو کشور نتوانسته اند اختلافات خود را حل کنند. درگیری همچنان منبع اصطکاک در منطقه است و هر دو طرف موضع سختگیرانه ای در مورد مسائل آب اتخاذ کردند. در سال های اخیر، وضعیت با ساخت سدها و کانال ها توسط هند و پاکستان پیچیده شده است که منجر به نگرانی در مورد کمبود آب و اثرات زیست محیطی پروژه های زیربنایی می شود. ضمن اینکه موضوع آب با مناقشات سیاسی و ارضی دو کشور عجین شده و یافتن راه حل را دشوارتر کرده است(1).

در این بین وضعیت پاکستان بسیار بحرانی است. رود «سند» استراتژیکی ترین منبع حیات در پاکستان است. رودخانه «سند» از تبت در قسمت بالایی رشته کوههای هیمالیا سرچشمه می گیرد و از طریق کشمیر تحت کنترل هند (سرزمین مورد مناقشه) طی مسیر می کند و سرانجام از مرز بین المللی به پاکستان وارد می شود. این رود از میان دشت های حاصلخیز پنجاب و سند عبور کرده و در نهایت به دریای عرب می ریزد. با توجه به اینکه نیمی از جمعیت پاکستان در بخش کشاورزی اشتغال دارند، این رود و سرشاخه های آن نقش حیاتی را برای پاکستان بازی می کنند(2). رودخانه «سند» بیش از 80 درصد از آب 54 میلیون هکتار از اراضی پاکستان را تامین می کند. این در حالیست که فعالیت های کشاورزی 21 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را تامین می کند(3). پاکستان ادعا می کند که اگر هند پروژه 850 مگاواتی هیدروالکتریک «راتل»(Ratle) را بسازد، جریان رودخانه «چناب» تا 40 درصد کاهش می یابد و به آبیاری در استان پنجاب آسیب می رساند(4). از سوی دیگر انحراف آب پنجاب – با کمک سدهای بزرگ تحت حمایت چین در بخش پاکستانی کشمیر، از جمله سد عظیم «دیامر باشا» – دلتای سند را به یک باتلاق شور تبدیل می کند که نشان دهنده یک فاجعه زیست محیطی بزرگ است(5).

با این حال جریان کلی در سیستم رودخانه «سند» از سال 1960 به دلیل پیامدهای تغییرات آب و هوایی حدود 5 درصد کاهش یافته است و پیش بینی می شود این روند در آینده بدتر شود. در عین حال، جمعیت پاکستان از زمان استقلال تاکنون به طور قابل توجهی افزایش یافته و کماکان هم با سرعت در حال رشد است. این یعنی تقاضا برای آب در حال افزایش است و وابستگی به سیستم رودخانه «سند» بیشتر خواهد شد. این عوامل فشار بیشتری را بر منابع آبی پاکستان وارد می‌کنند و یافتن راه‌حل‌های پایدار برای مدیریت منابع آبی و کاهش اثرات تغییرات آب و هوایی برای این کشور اهمیت فزاینده‌ای پیدا کرده است.

 پاکستان نگران است که طرح‌های سدسازی هند جریان آب را به رودخانه‌های غربی آن که آب 80 درصد محصولات آبی آن را تامین می‌کند، مسدود کند(6). هند در نظر دارد پروژه‌های برق آبی را روی رودخانه‌های «سند»، «جلوم» و «چناب» بسازد. بر اساس «معاهده آبهای ایندوس»(IWT)، پاکستان می تواند آزادانه از آب های خود استفاده کند. اما این معاهده محدودیت‌هایی را بر آنچه هند به عنوان کشور بالادستی رودخانه می‌تواند با آنها انجام دهد، اعمال می‌ نماید. پاکستان می‌خواهد اطمینان حاصل کند که طرح‌های سدسازی هند مطابق با تفسیر خود از مفاد معاهده است(7).

اگرچه معاهده آبهای ایندوس که در سال 1960 بین هند و پاکستان به امضا رسید به عنوان یکی از موفق ترین معاهدات بین المللی در جنوب آسیا ذکر می شود اما هرگز اصلاح نشده است و مورد بازبینی مجدد قرار نگرفته است(8). معاهده آبهای ایندوس مکانیزمی را برای همکاری و تبادل اطلاعات بین دو طرف در مورد استفاده از آب رودخانه «سند» و پنج شاخه آن «ستلج»، «بیاس»، «راوی»، «جهلم» و «چناب» تعیین کرده است. در سال 2021، کمیته دائمی پارلمان هند در مورد منابع آب از دولت خواست تا روندی را برای مذاکره مجدد در مورد معاهده با پاکستان آغاز کند زیرا موضوعاتی مانند تغییرات آب و هوا، گرم شدن کره زمین و پیامدهای زیست محیطی در این معاهده در نظر گرفته نشده است(9). لازم به ذکر است شدت پیامدهای تغییرات آب و هوایی بر روی یخچال های طبیعی هیمالیا می تواند احتمال وقوع بلایای طبیعی را افزایش دهد و امنیت آبی جوامع را در درازمدت تهدید نماید. این عوامل پیامدهایی برای همکاری های بین دولتی و تحولات منطقه ای آینده دارند (10).

بدین ترتیب در سال2023 هند تمایل خود را برای اصلاح معاهده آبهای ایندوس اعلام کرد و دلیل آن را عدم تمایل پاکستان به یافتن راه حلی برای اختلافات بر سر پروژه های برق آبی «کیشن گانگا» و «راتل» در جامو و کشمیر دانست. پاکستان با اعتراض به دو پروژه برق آبی در قلمرو اتحادیه جامو و کشمیر هند این موضوع را به دادگاه دائمی داوری برده است، البته هند با اصرار بر حل این موضوع بدون دخالت شخص ثالث، روند رسیدگی در آنجا را تحریم کرده است(11) هند همچنین به تصمیم یک جانبه پاکستان برای مراجعه به دادگاه داوری در لاهه هلند اعتراض کرد. هند پاکستان را به طولانی کردن روند شکایات متهم کرده و می‌گوید ساخت پروژه‌های «کیشن گانگا» و «راتل» این کشور توسط معاهده پیمان آبهای ایندوس که شش دهه قدمت دارد، مجاز است(12).

این معاهده که بانک جهانی امضاکننده آن است به هند اجازه استفاده نامحدود از آب‌های رودخانه‌های شرقی – «ستلج»، «بیاس»، «راوی» و شاخه‌های آنها را می‌دهد. رودخانه‌های غربی «سند»، «جهلم»، «چناب» و شاخه‌های آن‌ها می‌توانند با محدودیت‌هایی مورد استفاده هند قرار گیرند. طبق این معاهده سه رودخانه شرقی (بیاس، راوی و ستلج) به هند و استفاده از آب سه رودخانه غربی (چناب، سند و جلوم) به پاکستان اختصاص یافت. هند ادعاهای پاکستان را مبنی بر اینکه پروژه 330 مگاواتی برق آبی «کیشن گانگا» بر روی رودخانه «جلوم» و پروژه 850 مگاواتی «راتل» در «چناب» ناقض مفاد معاهده است و پاکستان را از سهم قانونی خود در آب محروم می کند، رد می کند(13).از نظر مقامات هند، اعتراض پاکستان و واگذاری مسائل به طرف ثالث مانند بانک جهانی یا دیوان دائمی داوری، برنامه های هند را به تاخیر می اندازد و باعث افزایش هزینه ها می شود و می تواند چشم انداز این پروژه ها را به خطر بیندازد. 

این در حالیست که تخمین زده می شود جمعیت هند تا سال 2050 به 1.67 میلیارد نفر برسد و کمبود آب شیرین سال به سال در این منطقه تشدید شود و نیاز به اجرای پروژه های سد سازی افزایش یابد(14). از سوی دیگر طبق گزارش سازمان ملل متحدتا پایان قرن حاضر دما از 5 درجه فراتر خواهد رفت که به معنی عدم وجود آب در رودخانه های منطقه مورد مطالعه است. در واقع، اتفاقی که خواهد افتاد این است که اولاً شاهد سیل های زیادی خواهیم بود و سپس آبی وجود نخواهد داشت. این موضوع آنقدر که منطقه را تهدید می کند، معاهده پیمان آبهای ایندوس را تهدید نمی کند منطقه ای که در آن نزدیک به 2 میلیارد نفر به آب رودخانه ها متکی هستند(15).

چشم انداز

انتظار می‌رود اختلافات آبی مورد بحث هند و پاکستان با توجه به تغییرات شدید آب و هوایی همراه با اجرای پروژه های برق آبی چین-کشور بالاست رودخانه ها-، در سال های پیش رو افزایش یابد. در این بین پاکستان به عنوان کشور پایین دست رودخانه با محدودیت های شدیدتری دست و پنجه نرم خواهد کرد و شاید در نظر داشته باشد از کارت اختلافات ارضی جامو-کشمیر به نفع ارتقاء پیمان آب‌های ایندوس بر علیه هند استفاده نماید. اگرچه مشارکت نهادهای بین المللی در حل و فصل تنش های آبی بین هند و پاکستان می تواند تا حدی تاثیرگذار باشد اما آنچه که در نهایت دست برتر خواهد داشت سیاست کشورهای بالادستی رودخانه ها است که شرایط را تعیین می کنند. بدین ترتیب به نظر می رسد پاکستان حاضر است سخت بجنگد تا هند را از به دست آوردن مزیت‌های آبی باز دارد.

کلید واژگان: آب, هند, پاکستان, چین, امنیت, مریم وریج کاظمی

1-https://pscnotes.in/India-Pakistan-water-conflict-upsc/

2- مریم وریج کاظمی(1399)تحلیلی بر بی ثباتی در روابط هند و پاکستان متاثر از رقابت هیدروپلیتیکی، فصلنامه پژوهش ملل.

3-https://aquaknow.jrc.ec.europa.eu/en/news/hydropolitics-rising-tension-pakistan-and-india-over-indus-river

4-https://www.ankasam.org/new-developments-in-the-indus-water-issue-between-india-and-pakistan/?lang=en

5-https://www.project-syndicate.org/commentary/india-pakistan-indus-waters-treaty-renegotiation-by-brahma-chellaney-2023-02

6-https://www.pakistantoday.com.pk/2023/02/19/indian-overture-to-alter-indus-water-treaty

7-https://www.usip.org/publications/2023/02/india-and-pakistan-are-playing-dangerous-game-indus-basin

8-https://www.thehindu.com/news/national/india-notifies-pakistan-on-modification-of-indus-waters-treaty/article66438780.ece

9-https://www.context.news/climate-risks/could-focus-on-climate-ease-water-woes-between-india-and-pakistan

10-https://earth5r.org/India-Pakistan-Indus-waters-treaty/

11-https://thediplomat.com/2023/01/india-escalates-water-conflict-with-pakistan

12-https://www.reuters.com/world/asia-pacific/india-wants-keep-third-parties-out-water-treaty-with-pakistan-sources-2023-01-27

13-https://www.drishtiias.com/daily-updates/daily-news-editorials/water-conflict-between-india-pakistan

14-https://www.kcl.ac.uk/will-there-be-a-water-war-between-india-and-pakistan-by-2025

15-https://www.npr.org/2023/04/07/1168728783/after-six-decades-a-water-treaty-between-india-and-pakistan-is-in-trouble