تغییرات آب و هوایی در خاورمیانه

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

منطقه خاورمیانه  یکی از آسیب پذیرترین مناطق جهان در برابر پیامدهای تغییرات آب و هوایی است که به دلیل دماهای بالا، افزایش آب دریاها، خشکسالی، سیل، کمبود شدید آب و هوای آلوده تحت فشار قرار دارد. در خاورمیانه دما دو برابر سریعتر از میانگین جهانی افزایش یافته است، در نتیجه در میزان و حجم بارندگی اختلال شدید به وجود آمده است. بین سال‌های 1980 و 2022، دما در سرتاسر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا 0.46 درجه سانتی‌گراد در هر دهه افزایش یافت که بسیار بالاتر از میانگین جهانی 0.18 درجه سانتی‌گراد است(1).از سیل های ویرانگر در ایران و پاکستان گرفته تا خشکسالی در عراق و یمن ، تأثیر گسترده تغییرات آب و هوایی را می توان مشاهده کرد. پیامدهای که این امر بر ساکنین و اقتصاد کشورها وارد می کند در حال بدتر شدن است. در این راستا اغلب دولت های منطقه به طور نامتناسبی تحت تأثیر قرار می گیرند و درگیری ها و تنش تشدید می شود.

ترکیبی از کاهش بارندگی و گرم شدن شدید به خشکسالی های شدید کمک می کند. پیش‌بینی می‌شود که سطح متوسط آب دریا با سرعتی مشابه برآوردهای جهانی افزایش یابد. این امر چالش های جدی را برای زیرساخت های ساحلی و کشاورزی به وجود می آورد و به طور بالقوه می تواند منجر به شور شدن آبخوان های ساحلی شود(2). بدین ترتیب خشکسالی اراضی کشاورزی را از بین می برد و رودخانه ها را خالی می کند. طوفان های شدید مناطق ساحلی را تضعیف می کند. علاوه بر تلفات انسانی، تغییرات اقلیمی در خاورمیانه هزینه های اقتصادی و اجتماعی هنگفتی نیز به همراه دارد. انتظار می‌رود چنین تأثیراتی باعث بروز فاجعه، خسارات و خطرات بیشتر در زیرساخت‌ها مانند جاده‌ها، راه‌آهن، شبکه آب و برق و همچنین دسترسی محدود به امکانات بهداشتی شود. کشورهای منطقه خلیج فارس و کلا خاورمیانه در برابر گرمای شدید ناشی از تغییرات آب و هوایی بسیار آسیب پذیر هستند و جمعیت فقیر، افراد مسن، کودکان، همچنین زنان باردار و افراد مبتلا به بیماری های خاص آسیب پذیر هستند، به ویژه در دهه های آینده در معرض خطر قرار دارند(3).

 در طول سه دهه گذشته، تغییر الگوهای دما و بارندگی درآمدها را کاهش داده و الگوی تولید و اشتغال را به طور قابل توجهی تغییر داده است. مطالعه اخیر صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد که اختلالات اقتصادی ناشی از تغییرات آب و هوایی نه تنها امنیت غذایی را به خطر می‌اندازد، بلکه سلامت عمومی را نیز تضعیف می‌کند و تأثیر مستقیمی بر فقر و نابرابری، جابجایی جمعیت، ثبات سیاسی و حتی درگیری های محلی-منطقه ای دارد. در این راستا پیامدهای تغییرات آب و هوایی منجر به کاهش تولید ناخالص داخلی 1.1 درصدی در خاورمیانه و شمال آفریقا شده است(4).

جنوب عراق که زمانی به باغ عدن معروف بود، در دهه‌های آینده به یک زمین بایر سوزان تبدیل خواهد شد، در آینده‌ای نه چندان دور، ساکنان  این منطقه دمای بالای 55 درجه سانتی‌گراد را تحمل خواهند کرد. سال گذشته، این کشور شاهد موج گرمای بیش از 50 درجه سانتی گراد بود که باعث خاموشی مکرر برق، کاهش سطح رودخانه‌های فرات و دجله – همراه با کمبود مواد غذایی، کاهش شدید بهره‌وری نیروی کار به دلیل گرمای طاقت‌فرسا، و افزایش طوفان‌های شن شد که این معضلات اقلیمی توانست سطح تولید نفت را نیز کاهش دهد.  این چالش‌ها نه تنها به آشفتگی‌های اجتماعی-اقتصادی دامن زد، بلکه آشفتگی‌های شدید امنیتی را نیز برانگیخت. ضمن اینکه عدم واکنش دولت در برابر سیل، که منجر به کشته شدن تعدادی از شهروندان شد با واکنش شدید مواجه گردید، و خشونت را تسریع کرد. حتی کارشناسان معتقدند شروع جنگ داخلی در سوریه را می توان به پیامدهای تغییرات آب و هوایی نسبت داد.

یکی دیگر از کشورهای منطقه که در سال های اخیر شاهد یک سری تنش های کوتاه مدت مرتبط با بحران های اقلیمی بوده، ایران است. ایران که زمانی سبد نان خاورمیانه (غرب آسیا) بود، تحت تاثیر اعتراضات ناشی از معضلات اقلیمی قرار گرفت. در سال 2018 و 2021، خشکسالی های شدید تظاهرات گسترده ای را به راه انداخت که خواستار مدیریت بهتر آب شدند. حتی در سال 2023 نیز موج دیگری از اعتراضات در جنوب ایران به دلیل خشکسالی های طولانی مدت که بر کشاورزی و تامین آب تأثیر می گذارد، به راه افتاد.

در لبنان، تغییرات آب و هوایی یک تهدید فوری برای ثبات سیاسی-اقتصادی-اجتماعی به شمار می آید. در یمن که از فقر شدید، بیکاری 13.59 درصد، بی سوادی و حداقل دسترسی به آب شیرین رنج می برد، تغییرات اقلیمی توانست این کشور را در رتبه 181 کشورهای آسیب پذیر قرار دهد. مشابه جنگ داخلی در سوریه، می توان ارتباطی بین تغییرات آب و هوایی و جنگ جاری در یمن یافت که آن هم نیاز شدید مردم به آب است. یمن، یکی از گرمترین کشورهای جهان، در حال حاضر بار سنگین خشکسالی های منطقه ای را متحمل شده است.

در منطقه خاورمیانه که به طور سنتی بیشتر با چالش های امنیتی مرتبط است، بحران آب و هوا به یک نگرانی اصلی برای کشورهای منطقه تبدیل شده است که جرقه های خشونت، فقر، نابرابری و مهاجرت را شعله ور می کند و بی ثباتی منطقه ای را در پی دارد.کمبود مواد غذایی در منطقه ای که با نرخ زاد و ولد و مصرف بالا، مهاجرت از مناطق گرم غیرقابل تحمل به مناطق سردتر، و تهدیدی برای بخش کشاورزی که هنوز 40 درصد از جمعیت خاورمیانه را در آن مشغول به کار هستند، مشخص می کند، چالش های عظیمی را که بحران آب و هوایی برای منطقه ایجاد کرده است، نشان می دهد. این تحول نه تنها ثبات منطقه ای، بلکه ثبات جهانی را نیز تهدید می نماید(5).

این در حالیست که نقشه راه تغییر اقلیم منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بانک جهانی که از سال 2021 تا 2025 اجرا می شود، بر چند حوزه کلیدی یعنی تحول در سیستم های غذایی، امنیت آب ، تنوع سازی مصرف انرژی و تامین مالی پایدار، تمرکز دارد. در این راستا بانک جهانی 6.3 میلیارد دلار کمک مالی برای پیامدهای تغییرات آب و هوا این منطقه ارائه کرده است(6). ضمن اینکه بسیاری از کشورهای خاورمیانه در حال انجام اقداماتی برای کاهش اثرات مخرب تغییرات آب و هوایی هستند. به عنوان مثال، اغلب کشورهای منطقه شیوه های مدیریت آب را بهبود بخشیده اند، همچنین کشورها در حال آماده شدن برای مهار ردپای کربن خود از اصلاحات یارانه سوخت های فسیلی در اردن گرفته تا پروژه های انرژی خورشیدی در امارات متحده عربی و قطر هستند. بنابراین، در سال های پیش رو دولت‌های خاورمیانه اهداف خود را برای سازگاری با تغییرات اقلیمی و کاهش سهم خود در گرمایش جهانی در یک راستا قرار خواهند داد.

کلید واژگان: خاورمیانه، تغییرات آب و هوایی، تنش و درگیری، مریم وریج کاظمی

1-https://www.iea.org/commentaries/climate-resilience-is-key-to-energy-transitions-in-the-middle-east-and-north-africa

2-https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1029/2021RG000762

3-https://www.aljazeera.com/news/2023/5/23/middle-east-countries-face-extreme-heat-risk-study-finds

4-https://www.imf.org/en/Blogs/Articles/2023/11/29/how-the-middle-east-and-central-asia-can-better-address-climate-challenges

5- www.preventionweb.net/news/another-looming-crisis-middle-east-climate-change

6-https://www.worldbank.org/en/region/mena/brief/climate-and-development-in-the-middle-east-and-north-africa