دکتر علی بمان اقبالی زارچ
کارشناس ارشد اورآسیا
مركز بين المللي مطالعات صلح –IPSC
روسیه از دهه دوم قرن 21 برنامه ویژه ای برای گسترش روابط با کشورهای عربی خلیج فارس در ابعاد اقتصادی و سیاسی طراحی و اجرای آن را شروع نموده است این روابط بخشی از مرحله جدید نقش مهم روسیه در سیاست و تحولات این بخش از جهان در نوعی توازن و تعادل روابط مسکو با تهران و در فرایند حضور پررنگ این کشور در فرایند صلح و ثبات خاورمیانه و شمال آفریقا و اوضاع سوریه می باشد. در واقع کرملین با درک صحیح از نگرانی کشورهای خلیج فارس از تغییر سیاست واشنگتن با محدودسازی فروش سلاح به عربستان، اعمال تحریم‌های غیر رسمی علیه محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان و نوعی امیدواری از احیای برجام، فرصت را برای ارتقاء روابط با کشورهای صاحب سرمایه منطقه مناسب ارزیابی نمود.
از دیدگاه تاریخی دسترسی به آب های آزاد بویژه منطقه حساس و مهم خلیج فارس از رویاهای تکراری رهبران بزرگترین کشور دنیا بوده است و در دوره معاصر روسها با اتخاذ رویکرد متناسب با تعامل با کشورهای عربی به فعالیت و تحرکات بیشتری در منطقه خلیج فارس دست زدند. در این دوره هدف عمده روسها این است که بتوانند در خلیج فارس پایگاههای دریایی و نیروی کافی مستقر سازند و در همین راستا بود که کرملین نهاد ویژه ای را برای مدیریت و گسترش روابط راهبردی با کشورهای مسلمان به ریاست رئیس جمهور مسلمان نشین تاتارستان تشکیل داده است و هر ساله نشست ویژه این نهاد در شهر قازان با هدف شناسایی بسترهای گسترش روابط روسیه و جهان اسلام بویژه سرمایه داران خلیج فارس برگزار می شود.
کرملین پس از گذر از مرحله تقویت زیرساخت های اقتصادی و حیاتی ناشی از فروپاشی شوروی در دهۀ 1990 میلادی در دوره دو دهه ای حاکمیت پوتین با انجام اصلاحات در سیاست داخلی و خارجی، شروع به بازیابی و بازسازی جایگاه خود تعاملات منطقه ای و در نظام بین المللی کرد و در این بین افزایش قیمت انرژی، به ویژه نفت در دهۀ اول قرن جدید عامل تقویت موقعیت روسیه در کسب موفقیت و دسترسی به ذخیره ارزی بیش از 600 میلیارد یوریی بود هم چنین علاوه بر بهبود وضعیت اقتصادی و حل بسیاری از مشکلات داخلی این کشور، باعث تقویت اراده مسئولان این کشور در عرصۀ بین المللی بویژه در رقابت با هژمون امریکا نیز شد.
اوضاع سوریه نیز همواره موضوع مهم گفتگوهای مقامات روسی و رهبران دول خلیج فارس در رویکرد تقویت صلح و ثبات در سوریه و به رسمیت شناختن نظام اسد بوده است و توجه خاص مسکو بر بازگرداندن جایگاه سوریه در اتحادیه عرب و بازبرقراری روابط اقتصادی با این کشور است. همچنین کرملین از سلاطین عرب می‌خواهد که به تامین مالی فرایند بازسازی پساجنگ سوریه کمک کرده و اپوزیسیون را به تقبل شرایط اسد در فرایند مذاکرات سوق دهند تا جنگ داخلی در این کشور خاتمه یابد.
از دیگر ابعاد مهم روابط مسکو با دول خلیج فارس بویژه با ریاض که اهمیت امنیتی و راهبردی دارد به معضل مهم روسیه و سابقه حضور جنگجویان مسلمان سنی در مناطق قفقاز شمالی این کشور از سال های پایانی هزاره دوم بر می گردد بود. جنگجویانی که به جهت مالی و ایدئولوژیکی مورد حمایت عربستان و قطر بودند. دور نگاه داشتن مسلمانان روسیه و حتی کشورهای آسیای مرکزی از نفوذ جریان افراطی سلفی از اولویتهای روسیه است که در قالب همکاری با کشورهای حوزۀ خلیج فارس بهتر می تواند صورت گیرد و واقعیت این است که با حضور مجدد طالبان در قدرت در کابل و امکان گسیل نیروهای داعشی به آسیای مرکزی و حتی مناطقی از سرزمین تزاری این موضوع اهمیت مضاعف داشته و اولویت برتر امنیتی و سیاسی کرملین محسوب می شود.
روابط طرفین به به لحاظ اقتصادی نیز در حال افزایش است. امارات بزرگترین شریک تجاری مسکو در این منطقه بشمار می‌رود. ارزش تجارت روسیه با عربستان نیز از 700 میلیون در سال 2016 به بیش از دو میلیارد دلار رسیده است. البته عمده صادرات به کشورهای حوزه خلیج فارس در سال 2021 بیش از 838 میلیون دلار شامل محصولات غذایی بوده است که رکوردداران عربستان سعودی با 638 میلیون دلار و امارات متحده عربی با 106 میلیون دلار بودند. پرطرفدارترین محصولات جو و گندم است که روغن آفتابگردان در رتبه سوم قرار دارد و پنج مورد برتر همچنین شامل گوشت مرغ و شکلات است. در همین راستا نمایشگاه بین المللی تجارت غذای دبی در بهمن گذشته میزبان بیش از 60 شرکت روسی از جمله تولید کنندگان شیرینی و لبنیات، گوشت، نوشیدنی و خاویار بود.
با این وجود، روسیه سال‌ها برای جذب سرمایه حاکمان عرب خلیج‌فارس تلاش کرده و همکاری در زمینه سرمایه گذاری برای مسکو اهمیت بیشتری دارد. همچنین همکاری با عربستان در تنظیم قیمت جهانی نفت به عنوان بخشی از مکانیسم اوپک پلاس که سال 2016 میلادی ایجاد شده است، دیگر اولویت روسیه محسوب می‌شود و بر کسی پوشیده نیست که از طرفی این اولویت در دوره جنگ اوکراین و تحریم های روسیه از سوی غرب دو چندان شده است و در واقع مسکو نمی خواهد که نقش آفرینی کشورهای خلیج فارس در افزایش ارائه انرژی به اروپا، شرایط سخت قاره سبز در تامین انرژی را تسهیل نمایند و از سوی دیگر اگر چندین سال پیش بود شاید پادشاهی‌های ثروتمند حاشیه خلیج فارس بدون تردید در حمله روسیه به اوکراین به سمت امریکا رفته و از این کشور حمایت می‌کردند اما این روزها تقویت روابط کشورهایشان با روسیه، آن‌ها را شرایط ایجاد تعادل و توازن بین مسکو و واشنگتن قرار داده است و جالب تر این که در حالی که کشورهای غربی به اتفاق آرا تهاجم روسیه به اوکراین را محکوم کرده‌اند، دول عرب شورای همکاری خلیج فارس اغلب سکوت پیشه کرده‌اند. که دلایل مهم آن نه تنها در روابط اقتصادی، بلکه روابط امنیتی بین این کشورها و مسکو مستتر می باشد.
همچنین از اوایل هزاره سوم روسیه به شدت تلاش می‌کند تا به بازار تسلیحاتی این منطقه به عنوان بزرگترین بازار تسلیحاتی در جهان وارد شود. در حال حاضر، امارات مهمترین خریدار سلا‌های روسی است اما روسیه هنوز تامین کننده عمده تسلیحات این کشورها نبوده و تلاش مسکو تا حالا نتیجه قابل توجهی نداشته است. با این وجود، ریاض برای مسکو شریکی بالقوه در توسعه همکاری در زمینه صنایع دفاعی و خرید تسلیحاتی محسوب می‌شود. این منطقه به طور قابل توجهی طی دو دهه گذشته تعداد زیادی تسلیحات از چندین تامین کننده بزرگ اسلحه مانند آمریکا، روسیه و فرانسه دریافت نموده است . در حال حاضر از منطقه خاورمیانه الجزایر، مصر، عربستان سعودی، ترکیه و امارات متحده عربی در فهرست 10 واردکننده بزرگ تسلیحات قرار دارند که 22 درصد از کل حجم را به خود اختصاص می دهند و که روسیه دومین صادرکننده بزرگ سلاح در جهان است، در سال های 2009-2018، دومین تامین کننده بزرگ تسلیحات به منطقه MENA بود. این کشور 18 درصد از کل حجم واردات تسلیحات توسط کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا را از ایالات متحده (44 درصد) که صادرکننده اصلی تسلیحات در جهان اختصاص داده است.
در مجموع باید اذعان نمود که رویکرد روسیه به روابط با کشورهای خلیج فارس علاوه بر امور معمول دوجانبه، عمل در چارچوب راهبرد کلان این کشور برای گسترش و ارتقای جایگاه خود در نظام بین الملل و تقویت چندجانبه گرایی در فرایند قطبی تعیین کننده با محوریت مسکو در رقابت با واشنگتن و حتی پکن ارزیابی می شود موضوعی که ضمن برقراری توازن در مثلث روسیه ، ایران و کشورهای خلیج فارس در شرایط جدید بین المللی و بحران اوکراین و تلاش غرب برای انزوای روسیه بسیار مهم بوده و در بعد دو جانبه دارای ابعاد مختلف و بسیار مهم سیاسی، اقتصادی، به ویژه انرژی و امنیتی می باشد.
واژگان كليدي: تعاملات, روسیه ,کشورهای خلیج فارس , اقتصاد , انرژی ,امنیت , اسلحه
