تشدید نوسان در تعاملات آنکارا و مسکو و رویکرد ترکیه در  اوکراین

علی بمان اقبالی زارچ

کارشناس ارشد اورآسیا

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

در قرن بیست و یکم تحولات بین المللی سرعت زیادی بخود گرفته و کشورها و رهبران سیاسی ای موفق هستند که در اتخاذ تصمیمات خود از تمامی مولفه های چابکی و پویایی بهره مند بوده و توانمندی لازم برای بهره گیری از تغییر جزیی راهبرد  و انتخاب تنوع تاکتیک های لازم بر اساس منافع کلیدی ملی و تعیین کننده کشور خود داشته باشند . منطقه پیرامونی دریای سیاه تنوعی از کشورها با فرهنگ، دین، ملل و اقوام مختلف است؛ در غرب و جنوب، کشورهای رومانی، بلغارستان و ترکیه عضو ناتو هستند؛ در شمال، با مرز نامشخص اوکراین و روسیه، جنگ فرسایشی تمام عیار در جغرافیایی کوچک بین محور یورو آتلانتیک و روسیه ادامه دارد.

دو کشور روسیه و ترکیه در سال های اخیر روند نسبی توسعه ای طی نموده و در رتبه های 14 و 16 اقتصادی جهان هستند؛ رتبه هایی که در 2035 میلادی به 18 و 20 تنزل خواهد نمود. همچنین حجم مبادلات طرفین در یک دهه گذشته روند افزایشی داشت و از حدود سیزده میلیارد دلار در 2010 در پایان 2022 بالغ بر 30 میلیارد دلار  شد که در مقایسه با مبادلات 4 میلیارد دلاری ایران و روسیه رقم چشمگیری می باشد. در عین حال که در بسط نفوذ اقتصادی در کشورهای پیرامونی و جهان در مقایسه با کشورمان موفق تر بوده اند.  مسکو و بویژه آنکارا سعی داشته اند در سال های اخیر بر نقش خود در تحولات مهم منطقه ای و بین المللی بویژه در منطقه اوراسیا بیافزایند در شرایط کنونی مسئله امنیت در منطقه دریای سیاه همچنان یک مسئله مهم برای کشورهای ساحلی می‌باشد.

ترکیه بعد از تحولات دو سال گذشته و درگیری‌های آذربایجان و ارمنستان شرایط جدیدی را تجربه می نماید و تلاش دارد با رویکردی منفعت طلبانه و پراگماتیک با چرخش های ضروری در مواضع منطقه ای، بین المللی و خصوصا جنگ اوکراین اقدامات تاثیرگذار برای منافع ملی انجام دهد. روسیه پوتین هم تلاش دارد از مجموعه تحولات منطقه ای بویژه در خاورمیانه و قفقاز به نفع موفقیت خود در عملیات ویژه و مواجهه با فشارهای نرم و سخت غرب بهره حداکثری ببرد؛ در چنین فرایندی روابط آنکارا و مسکو صعود و نزول های قابل توجهی داشته و سعی وافر طرفین در حل و فصل مشکلات از طریق مذاکره و تلاش برای تامین منافع متقابل بوده است. بطور کلی روابط طرفین در چند سال اخیر افت و خیز زیادی را تجربه نموده است.

کاملا روشن است که از سویی اولویت اول مسکو  تنظیم روابط با همسایگان و در مرحله بعد با چین و هند ، خاورمیانه و آفریقا  می باشد . در حال حاضر مهمترین نگرانی روسیه به رویکرد تهاجمی ناتو در حوزه پیرامونی اش بر می گردد و در  چالش های ادامه دار مسکو نیز به تحرکات تدافعی خود ادامه می دهد. ترکیه نیز اولویت های گوناگون در عرصه سیاست خارجی دارد که توجه به مناطق پیرامونی بویژه کشورهایی که زمانی تحت سیطره عثمانی بوده اند ؛ برجسته می باشد و در همین راستا  یکی موضوعات مهم همکاری و همگرایی طرفین نزاع دولت‌های ارمنستان و جمهوری آذربایجان است که احترام بیشتری برای روسیه قائلند . در این بخش مسکو و آنکارا با نوعی از همکاری پیچیده و چند وجهی بسیاری از کشورهای منطقه از جمله جمهوری اسلامی ایران را در مواجهه با صحنه اجرا شده قرار دادند. البته تکرار چنین روندهایی به آینده حضور دو کشور در منطقه لطمه جدی خواهد زد.

از سوی دیگر ترکیه برای خروج از بحران اقتصادی به غرب روی آورده است و چند اقدام ضد روسی را در این اواخر انجام داده است که یکی بازگرداندن فرماندهان آزوف به اوکراین بوده است که مسکو با محکوم کردن این اقدام به‌عنوان نقض توافق میانجی‌گری ترکیه، اعلام نمود  آنکارا قول داده که فرماندهان را در ترکیه نگه دارد.  پس از آن که آنکارا فرماندهان گردان آزوف اوکراین را در اختیار کی یف قرار داد، سخنگوی ریاست جمهوری روسیه اعلام کرد که ترکیه حق دارد روابط خود را با اوکراین توسعه دهد، اما روسیه امیدوار است که این روابط علیه او نباشد. جالب این که  ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین در پایان هفته گذشته به استانبول سفر کرد و در آنجا با همتای ترک خود رجب طیب اردوغان دیدار نمود  و  تأیید کرد که فرماندهان گردان آزوف را به اوکراین بازگردانده است. سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه  یکشنبه گذشته با هاکان فیدان همتای ترکیه‌ای خود تلفنی گفت‌وگو کرد و به این موضوع پرداخت. وزارت امور خارجه روسیه اعلام کرد که  دو وزیر بر لزوم حفظ و تقویت ماهیت اعتماد روابط بین مسکو و آنکارا بر اساس توافقات اصولی منعقد شده بین روسای جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین، و رجب طیب اردوغان، روسای جمهور ترکیه تاکید کردند. 

تحلیلگران بر این باورند که اقدامات اردوغان، از جمله اعلام حمایت از پیوستن اوکراین به ناتو، تصادفی نیست و در سال‌های اخیر این تصور وجود داشت که روابط ترکیه و روسیه بیش از حد پیش رفته است و تیرگی روابط با غرب بر اقتصاد و جریان سرمایه گذاری تأثیر گذاشته است، لذا یکی از انگیزه های اصلی ترکیه برای خروج از بحران اقتصادی و احیای سرمایه گذاری خارجی است و اگرچه ترکیه جذب سرمایه گذاری عربی از خلیج فارس را آغاز کرده است، اما به بیشتر نیاز است. البته ترکیه نمی‌خواهد روابط ترکیه و روسیه ضربه بدی بخورد، اما این امر ناگزیر بر روابط تاثیر خواهد گذاشت. پس از انتخابات، اردوغان احساس می‌کند که فضای بیشتری برای مانور دارد. 

روابط اردوغان با پوتین در دیپلماسی پیرامون جنگ در اوکراین بسیار توسعه یافته و به او کمک کرد تا در مورد توافقنامه ای برای صادرات ایمن غلات از بنادر دریای سیاه اوکراین مذاکره کند. بعد از بحران اوکراین روابط با آنکارا برای مسکو اهمیت مضاعف یافته است زیرا اردوغان از پیوستن به تحریم‌های غرب علیه روسیه به دلیل حمله این کشور به اوکراین خودداری کرده و پروازها و تجارت ادامه یافت و ترکیه مشتری نادر گاز روسیه است. هم چنین مسکو نیز به عنوان یک شریک تجاری و منبع اصلی درآمد گردشگری برای آنکارا مهم بوده و همچنین در حال ساخت اولین نیروگاه هسته ای ترکیه است. البته پیش از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری نزدیک در اردیبهشت ماه سال جاری، مسکو به آنکارا اجازه داد تا برای اولین بار در سال جاری صورتحساب واردات گاز خود را تا 4 میلیارد دلار به تعویق بیندازد و فشار بر کاهش ذخایر خارجی را کاهش دهد. 

در مورد آخرین تحولات روابط طرفین مسکو نارضایتی خود را پنهان نکرده است و سخنگوی کرملین اعلام کرد که کشورش قصد دارد علیرغم همه اختلافات” روابط با ترکیه را توسعه دهد. ترکیه می تواند به سمت غرب گرایش داشته باشد، ما می دانیم که در تاریخ جمهوری ترکیه دوره هایی با جهت گیری شدید به سمت غرب بوده است، دوره هایی با جهت گیری کمتر بوده است. اما ما همچنین می دانیم که… هیچ کس نمی خواهد ترکیه را در اروپا ببیند، منظورم اروپایی هاست و  در اینجا شرکای ترکیه ای ما نیز نباید از عینک های رز رنگ استفاده کنند. با این حال، سخنگوی ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه افزود: موضوعات خاصی وجود دارد که مسکو و آنکارا در مورد آنها توافق ندارند، به ویژه موضوع  ساخت هواپیماهای بدون سرنشین بیرق دار  ترکیه که اهمیت زیاد دارد.

به هر حال آنکارا همچون دهه های گذشته از رویدادها و تحولات و بحران منطقه ای و بین المللی بهره روزافزون گرفته و با داشتن رویکرد انعطافی و دیپلماسی متمرکز و حرفه ای توانسته است از دو طرف بحران اوکراین امتیاز گیری نماید که منافع قابل توجه اقتصادی ، سیاسی و امنیتی برای این کشور داشته است و به نوعی با گرفتاری و تمرکز روسیه در بحران اوکراین ، ترکیه زمینه را برای برخی بازی های خطرناک در منطقه اورآسیا فراهم دیده که هوشیاری کشورمان بویژه در منطقه قفقاز جنوبی می طلبد.

,واژگان کلیدی: تشدید نوسان ,تعاملات آنکارا , مسکو ,رویکرد ترکیه ,  اوکراین