ترکیه و ناتو

دکتر سجاد عابدی

کارشناس مسائل دفاعی-امنیتی و عضو اندیشکده دفاع و امنیت ملی

مرکز بین‌المللی مطالعات صلح –IPSC

ترکیه که از اعضای قدیمی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) به شمار می‌رود، در یک سال گذشته روابط سردی با ناتو و کشورهای عضو این ائتلاف نظامی داشته است ولی با انتخاب دوباره اردوغان به ریاست جمهوری ترکیه، وی قصد دارد روابط کشورش با ناتو را بهبود ببخشد.روابط ترکیه و ناتو در دو سال اخیر بر سر چند موضوع مهم بین اعضا، پرتنش و تیره شده و هم ترکیه و هم اعضای ناتو، طرف مقابل خود را به زیر پا گذاشتن تعهدات متهم کرده‌اند. ترکیه علاوه بر چند موضوع جانبی، از ناتو به دلیل عدم حمایت از این کشور ناراضی بوده و ناتو نیز نگرانی خود را از اقدام ترکیه برای خرید سیستم دفاعی اس.400 از روسیه اعلام کرده است. مقامات ترکیه گفته‌اند که قصد دارند سیستم دفاعی اس.400 روسی خریداری شده را در سال 2019 تحویل بگیرند و این مساله موجب نگرانی اعضای ناتو شده است.

آمریکا بارها از ترکیه به علت خرید سامانه دفاعی اس.400 انتقاد کرده اما ینس استولتنبرگ در این ارتباط موضعی متفاوت داشته و گفته است که اعضای این پیمان برای خرید تسلیحات مورد نیاز، خودشان تصمیم می‌گیرند و تصمیم ترکیه در این زمینه نیز یک ‘تصمیم ملی’ است.

مناسبات تیره ترکیه و ناتو

مقامات آنکارا بارها از ناتو به علت همراهی نکردن در مبارزه ترکیه با تروریسم انتقاد کرده‌اند. رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه دو ماه پیش طی یک سخنرانی انتخاباتی خطاب به اعضای ناتو گفت که ترکیه 911 کیلومتر با سوریه مرز مشترک دارد و همواره در طول این خط مرزی، در وضعیت تهدید امنیتی و تروریستی قرار دارد و بر این اساس چه زمانی ناتو می‌خواهد از ترکیه حمایت کند؟ینس استولتنبرگ دبیرکل ناتو درباره انتقادهای ترکیه از این پیمان حدود دو ماه پیش به خبرگزاری آناتولی گفت که ناتو حضوری جدی در ترکیه دارد و سامانه موشکی برای دفاع از حریم هوایی ترکیه را مستقر کرده است.
وی در دیدار با مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه نیز اعلام کرد که هیچ کدام از اعضای ناتو به اندازه ترکیه در معرض اقدامات تروریستی قرار نگرفته و حضور ناتو در اینجا برای حمایت از ترکیه است.
دبیرکل ناتو با اشاره به کمک مالی ناتو به تأمین زیرساخت‌های نظامی ترکیه بیان کرد: ناتو از پایگاه‌های نظامی ترکیه برای عملیات علیه داعش استفاده کرده است. وی همچنین انجام مشورت با مقامات ترکیه را برای ناتو حائز اهمیت بسیار خواند و گفت: تمام متحدان ناتو را به حمایت بیشتر از ترکیه فرامی خوانم.

ترکیه در سال‌های اخیر پایگاه‌های نظامی خود را در اختیار اعضای ناتو و کشورهای ائتلاف ضد داعش قرار داده و بارها از پایگاه‌های نظامی ترکیه، مواضعی در خاک سوریه بمباران شده است. ترکیه قبلا  با تجاوز به خاک سوریه، عملیاتی را تحت عنوان سپر فرات برای مبارزه با گروه تروریستی داعش در شمال سوریه آغاز کرد و انتظار داشت که کشورهای ناتو که نیروهایی در خاک ترکیه دارند، بر اساس تعهدات ناتو به کمک ترکیه بیایند ولی این انتظار ترکیه برآورده نشد. ترکیه در عملیات شاخه زیتون هم در شمال سوریه انتظار حمایت عملیاتی اعضای ناتو را داشت که این انتظار برآورده نشده و در مقابل برخی کشورهای عضو ناتو، با اقدام نظامی ترکیه در شمال سوریه مخالفت کردند.

حمله ارتش ترکیه به شمال سوریه در حالی که ترکیه انتظار همکاری و کمک اعضای ناتو را داشت، به کشمکش و تنش لفظی بین مقامات فرانسه، آلمان و اتریش منجر شد ولی در نهایت ینس استولتنبرگ دبیرکل سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) حدود سه ماه پیش و پس از تصرف عفرین به دست ارتش ترکیه، عملکرد آنکارا در جریان عملیات شاخه زیتون در شمال سوریه و عفرین را شفاف و رضایت بخش خواند.

همچنین طی رزمایش مشترک اعضای ناتو که در خاک کشور نروژ برگزار شد، نیروهای شرکت کننده در جریان تمرین تیراندازی، عکس رجب طیب اردوغان رییس جمهوری و مصطفی کمال آتاترک بنیانگذار جمهوری ترکیه را به عنوان هدف تیراندازی انتخاب کرده بودند که این امر موجب خشم مقامات آنکارا شد.
رئیس جمهوری ترکیه در پی این اتفاق دستور خروج 40 نیروی نظامی ترکیه از این رزمایش ناتو را داد که در نهایت، ینس استولتنبرگ دبیرکل این سازمان نظامی مجبور به عذرخواهی از ترکیه شد. استولتنبرگ تاکید کرد که این موضوع یک تصمیم شخصی بوده و بیانگر مواضع ناتو نیست و ناتو، ترکیه را یکی از اعضای مهم خود می‌داند و فرد خاطی نیز اخراج شده است.

تنش بین ترکیه و آلمان؛ دو عضو آسیایی و اروپایی ناتو

ترکیه و آلمان دو عضو آسیایی و اروپایی ناتو هم علاوه بر موضوعات سیاسی که از حدود 1.5 سال پیش و زمان برگزاری همه پرسی تغییرات قانون اساسی ترکیه و ممانعت از سخنرانی مقامات آنکارا در آلمان آغاز شده است، اختلاف جدی با هم دارند. روابط ترکیه و آلمان از حدود دو سال پیش در پی تصویب قطعنامه پارلمان آلمان در تأیید نسل کشی ارامنه توسط ارتش عثمانی و بار دیگر حدود یک سال پیش در واکنش به عدم استرداد متهمان فراری کودتای نافرجام 15 جولای 2016 ترکیه (25 تیرماه 1395) تیره شد.

بخشی از تنش و اختلاف بین دو کشور نیز به موضوعات حقوق بشری، تحولات سیاسی داخل ترکیه و سخنان مداخله جویانه مقامات آلمان، حمایت آلمان از گروه‌های مخالف کُردی و برخی موضوعات مربوط به بیش از سه میلیون شهروندان ترک ساکن آلمان بر می‌گردد. این تنش‌ها روی همکاری بین آلمان و ترکیه در قالب برنامه‌های ناتو نیز تأثیر گذاشته به‌طوری که ترکیه با رد درخواست دیدار نمایندگان مجلس آلمان با سربازان آلمانی مستقر در پایگاه اینجرلیک، مقدمات خروج نظامیان آلمانی از خاک خود را فراهم کرد و بر این اساس، حدود یک سال پیش، نظامیان آلمانی از پایگاه ناتو در اینجرلیک خارج شده و به خاک اردن نقل مکان کردند. همچنین ترکیه در ادامه تنش‌ها، با دیدار نمایندگان مجلس آلمان از پایگاه نظامی ناتو در قونیه نیز مخالفت کرد.

یونان و ترکیه: دو همسایه دردسرساز ناتو

ترکیه و یونان به عنوان دو عضو همسایه ناتو در دو سوی قاره آسیا و اروپا همواره روابط دردسر سازی برای پیمان ناتو داشته‌اند. دو کشور ترکیه و یونان در خصوص مالکیت برخی جزایر دریای اژه و مرزهای آبی بین دو کشور در دریای مرمره و اژه اختلاف جدی دارند به‌طوری که هواپیماهای ترکیه بارها در مناطقی گشت زنی کرده‌اند که مقامات آتن آن را حریم هوایی یونان می‌دانند.

این اختلافات بین دو کشور در عرصه‌های دریایی و هوایی موجب رؤیایی نظامی دو کشور شده به‌طوری که ترکیه و یونان در ماه‌های اخیر در آستانه برخورد نظامی قرار گرفتند و استولتنبرگ دبیرکل ناتو هم دو ماه پیش، هر دو کشور را به خویشتنداری فراخواند.همچنین در پی خودداری مقامات آتن از استرداد هشت متهم نظامی کودتای نافرجام ترکیه که به یونان متواری شده‌اند و نیز دستگیری دو نظامی یونانی در مناطق هم مرز دو کشور، روابط آنکارا و آتن دو عضو مهم ناتو طی ماه‌های اخیر به شدت پرتنش شده است.

ترکیه و یونان در خصوص قبرس نیز دارای مشکلات اساسی هستند به‌طوری که یونان معتقد به اشغال بخش شمالی و ترک نشین قبرس است ولی ترکیه یونان را به مداخله تنش زا در جزیره قبرس متهم کرده و یونان را باعث اصلی عدم دستیابی به صلح در جزیره قبرس می‌داند. یونان که کشور حامی بخش رومی نشین و کشور قبرس به شمار می‌رود، همواره خواستار کاهش نیروهای نظامی ترکیه در بخش ترک نشین قبرس شده ولی به زعم مقامات آتن، مخالفت ترکیه با این امر، موجب دشوارتر شدن فرایند صلح در قبرس شده است.

اختلاف ترکیه و آمریکا دو عضو مهم ناتو در مورد سوریه

ترکیه و آمریکا بر سر حمایت سیاسی، تسلیحاتی و مالی واشنگتن از نیروهای جنگجوی سوریه از جمله یگان‌های مدافع خلق سوریهٔ. پ.گ) و حزب اتحاد دموکراتیک سوریه (پ.ی.د) اختلاف جدی دارند. دو کشور همچنین در خصوص حضور نیروهایی. پ.گ، پ.ی.د و پ.ک.ک در غرب و شرق فرات از جمله منبج و رقه و نیز خودداری آمریکا از استرداد فتح الله گولن متهم کودتای 15 جولای سال 2016 ترکیه با هم اختلاف دارند. ترکیه در دو سال گذشته آمریکا را به حمایت از گروه‌های مسلح کُردی حاضر در شمال سوریه از جملهٔ. پ.گ و پ.ی.د که آنها را تشکیلات تروریستی می‌خواند، متهم کرده است.

آنکارا این نیروها را تروریستی و شاخه سوری حزب کارگران کردستان ترکیه (پ.ک.ک) دانسته و حضور آنها را در جنوب مرزهای ترکیه، تهدیدی بر امنیت ملی خود خوانده و هدف آنها را تلاش برای تشکیل دولت کُردی در شمال سوریه عنوان می‌کند. دولت آنکارا مدعی است که آمریکا در یک سال گذشته بیش از پنج هزار دستگاه کامیون سلاح در اختیار نیروهای این گروه‌ها قرار داده است.

ترکیه این گروه‌ها را به دنبال کردن اهداف تجزیه طلبانه در سوریه و کشور خود متهم کرده و آنها را شاخه‌های سوری گروه تروریستی حزب کارگران کردستان ترکیه (پ.ک.ک) می‌داند. ارتش ترکیه به رغم مخالفت پنهان آمریکا، با ورود اشغالگرانه به خاک سوریه، علاوه بر اشغال شهر الباب، اعزاز و جرابلس در قالب عملیات سپر فرات، طی عملیات نظامی شاخه زیتون، شهر عفرین را به تصرف خود درآورد. در پی این اقدامات، دولت ترکیه تهدید کرد که پس از عفرین، در منبج، شرق و غرب فرات نیز که هم اکنون در اختیار نیروهای آمریکایی و گروه‌های کردی قرار دارد، عملیات نظامی انجام خواهد داد. این تهدید ترکیه با توجه به حضور جدی نیروهای آمریکایی در کنار نیروهای کُردی پ.ی.د. و ی.پ.گ به اختلافات بین آنکارا و واشنگتن دامن زد ولی دو طرف از حدود یک ماه پیش با برگزاری نشست‌هایی در آنکارا و واشنگتن به نقشه راه مشخصی در خصوص اداره منبج رسیدند و قرار است به همکاری مشترک در خصوص سایر مناطق مورد اختلاف در شمال سوریه ادامه دهند.

اختلاف ترکیه و ناتو درباره موشک‌های اس.400 روسی

ترکیه که از سال 1952 عضو سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) است، از سامانه‌های پدافند هوایی این سازمان برای پوشش هوایی خود استفاده می‌کرد، اما با خروج جنگ افزارهای دفاع هوایی پاتریوت آمریکا و آلمان از ترکیه در سال 2015، آنکارا خرید سامانه‌های پدافند موشکی اس.400 را در اولویت قرار داد.

ترکیه از 10 سال پیش روندی را برای برطرف کردن نیازهای دفاع هوایی خود آغاز کرد و در ابتدا با متحدان خود در ناتو به ویژه ایالات‌متحده آمریکا وارد مذاکره شد که مذاکرات با واشنگتن برای خرید سامانه دفاع موشکی پاتریوت نتیجه بخش نبود.

در پی عادی سازی روابط ترکیه و روسیه که پس از سرنگونی هواپیمای روسی در شمال سوریه انجام شد، روسیه پیشنهاد فروش سامانه دفاع موشکی اس.400 را به ترکیه ارائه داد و ترکیه نیز تصمیم به خرید آن گرفت.
ترکیه با قطع امید از تأمین نیاز به سامانه‌های موشکی دفاعی از سوی همپیمانان خود در ناتو و به ویژه آمریکا، اواخر سال گذشته میلادی قرارداد رسمی خرید سامانه موشکی اس.400 ترکیه از روسیه را امضا کرد و بر اساس این توافق، اولین سامانه اس.400 در اوایل سال 2019 به ترکیه تحویل داده خواهد شد.

بر این اساس، ترکیه قرار است سامانه موشکی اس.400 خریداری شده از روسیه را در خاک خود به کارگیری کند ولی اعضای ناتو، استقرار موشک دفاع هوایی روسی در خاک یک عضو ناتو را اقدامی نامناسب و علیه امنیت جمعی خود می‌دانند.

ترکیه اعلام کرده است که سامانه موشک اس.400 را بدون یکپارچه سازی با سامانه‌های ناتو و به صورت مستقل به کار خواهد گرفت اما اعضای ناتو نگران همکاری ترکیه با کشور خارج از ناتو هستند. مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه دو ماه پیش طی مصاحبه‌ای اعلام کرد: لازم است که دوستان و متحدان ما در ناتو این موضوع را درک کنند که ما خواهان خرید سیستم دفاع هوایی هستیم و می‌خواهیم که از متحدان خود بخریم، اما این که دولت آمریکا که با نمایندگان کنگره این کشور اختلاف دارد و به ما سامانه پدافندی پاتریوت نمی‌فروشد، نمی‌تواند مانع خرید ترکیه از دیگر کشورها شود.

تعطیلی اینجرلیک و خروج ترکیه از ناتو

پایگاه هوایی اینجرلیک در استان آدانا در جنوب ترکیه که به عنوان یک پایگاه نظامی مهم منطقه‌ای در نزدیکی مرزهای اتحاد جماهیر شوری از سال 1955 فعال شده است، با فروپاشی شوروی و جلوگیری ترکیه از استفاده آن در عملیات‌های منطقه‌ای توسط آمریکا و متحدانش، دیگر آن اهمیت دوران جنگ سرد را ندارد. هم اکنون تعدادی از کشورهای عضو ناتو و نیز برخی کشورهای عضو ائتلاف ضد داعش در این پایگاه نظامی نیروی مسلح مستقر کرده‌اند ولی اقدامات آنها در مبارزه علیه گروه‌های تروریستی مطابق خواسته ترکیه نبوده است. ترکیه انتظار داشت که کشورهای حاضر در ائتلاف ضدداعش در عملیات سپر فرات که سال گذشته در منطقه الباب و اعزاز در شمال سوریه و علیه داعش انجام داد و نیز در عملیات شاخه زیتون که در اوایل سال جاری میلادی برای آزادسازی شهر عفرین از دست یگان‌های مدافع خلق سوریه در شمال سوریه انجام شد، از حمایت نیروهای ناتو حاضر در اینجرلیک برخوردار شود ولی این اتفاق نیفتاد و به همین علت مقامات ترکیه حضور آنها را در اینجرلیک برای کشور ترکیه غیرمفید می‌دانند.

هر چند که مقامات ترکیه تا کنون به صورت رسمی سخنی مبنی بر تعطیلی پایگاه اینجرلیک نگفته‌اند ولی زمزمه‌هایی مبنی بر این امر وجود دارد و دولت ترکیه به انحای مختلف در صدد کاستن از اهمیت این پایگاه و ایجاد محدودیت در فعالیت آن است. رسانه‌های ترکیه در دو سال گذشته همواره پایگاه هوایی اینجرلیک را یکی از مکان‌های مهم هدایت کودتای نافرجام 15 جولای 2016 دانسته و با اشاره به نقش پیدا و پنهان آمریکا در این زمینه، خواهان پایان دادن به حضور نظامی آمریکا و اعضای ناتو در این پایگاه نظامی شده‌اند. وبسایت اینترنتی روزنامه ینی شفق که نزدیک به هیات حاکمه ترکیه است، چهار ماه پیش در گزارشی نوشت: پایگاه اینجرلیک ناتو به منظور مقابله با تهدید شوروی سابق در آدانا تأسیس شد اما ناتو به رهبری آمریکا از این پایگاه به هدایت کودتای جولای 2016 ترکیه پرداخت.به نوشته این رسانه، با توجه به استقرار 28 پایگاه نظامی ناتو در شهرهای مختلف از جمله قونیه، ارزروم، چاناک قلعه، اسکی شهیر، سیواس، ازمیر، ریزه، وان، بارتین، آنکارا، ماردین و آماسیا، به واقع ترکیه در وضعیت محاصره شده قرار دارد و فعالیت این پایگاه‌ها یک تهدید جدی محسوب می‌شود زیرا می‌تواند در روزهای بحرانی از طریق این پایگاه‌ها امنیت ملی کشور به شدت تهدید شود.

موضوع آگاه بودن آمریکایی‌ها و ناتو از کودتا علیه دولت قانونی ترکیه همواره، مساله ای بوده که به‌طور آشکار و پنهان از سوی مقامات و به‌طور صریح از سوی رسانه‌های خبری ترکیه گفته می‌شود و بر این اساس تعدادی از فعالان سیاسی و رسانه‌های ترکیه خواستار خروج ترکیه از ناتو و تعطیلی پایگاه‌های آن در خاک کشور خود شده‌اند ولی مقامات آنکارا موضع شفافی در این زمینه ندارند و با توجه به روابط نزدیک کشورهای عضو ناتو با ترکیه و اهمیت این کشور برای ناتو، خروج ترکیه از پیمان ناتو بعید به نظر می‌رسد.

واژگان کلیدی: ترکیه،  انكارا، سياست دفاعي، امنيت، ناتو