تروریسم 4.0 در آفریقا: نبرد سایه‌ها میان فناوری و ایدئولوژی

By ipsc

مرداد ۱۸, ۱۴۰۴

اشتراک

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

در سال‌های اخیر، آفریقا با تحول چشمگیری در حوزه تهدیدات امنیتی نوین مواجه شده است که بر اساس نظریه اوونمی جیمز فَلُد از آن تحت عنوان “تروریسم 4.0″ یاد می‌شود. این پدیده نوین، ترکیبی از فناوری‌های پیشرفته، شبکه‌های اجتماعی، ابزارهای سایبری و شیوه‌های نوین جنگ نامتقارن است که گروه‌های تروریستی را قادر ساخته تا دامنه عملیات خود را گسترش داده، امنیت ملی و ثبات منطقه‌ای را به شکلی بی‌سابقه به چالش بکشند. تروریسم 4.0 نه تنها از روش‌های سنتی مانند حملات مسلحانه و گروگان‌گیری استفاده می‌کند، بلکه با بهره‌گیری از هوش مصنوعی، پهپادها، ارزهای دیجیتال برای تأمین مالی، و پلتفرم‌های دیجیتال برای جذب نیرو، الگویی جدید از ناامنی را شکل داده است. این تحولات، چالش‌های جدیدی را برای دولت‌های آفریقایی و جامعه بین‌المللی ایجاد کرده است. با توجه به این تحولات، این سؤال مطرح می‌شود که آیا راهبردهای امنیتی کنونی آفریقا و همکاری‌های بین‌المللی برای مقابله با تروریسم 4.0 کافی هستند؟ این مقاله به بررسی ابعاد این پدیده، تأثیرات آن بر امنیت منطقه‌ای و راهکارهای ممکن برای رویارویی با این نسل جدید از تروریسم می‌پردازد.

نسل‌های تروریسم در آفریقا:

تروریسم 4.0؛ نسل جدید تهدیدات امنیتی در آفریقا

تروریسم ۴.۰ به‌عنوان نسل جدید تهدیدات امنیتی در آفریقا، بازتابی از تحولات عمیق در عرصه فناوری و تاکتیک‌های گروه‌های تروریستی است. این مفهوم با الهام از انقلاب صنعتی چهارم و تحولات دیجیتالی مطرح شده است، همان‌گونه که صنعت ۴.۰ به دگرگونی‌های ناشی از هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و داده‌های کلان اشاره دارد، تروریسم ۴.۰ نیز نشان‌دهنده به‌کارگیری فناوری‌های پیشرفته در عملیات تروریستی است. در این راستا، گروه‌های تروریستی با استفاده از ابزارهایی مانند هوش مصنوعی، دیپ‌فیک، متاورس و سامانه‌های سایبری، به جنگ نامتعارف و نامتقارن روی آورده‌اند. (1)تکامل تروریسم از نسل‌های پیشین به ۴.۰ نشان‌دهنده گذار از روش‌های سنتی به شیوه‌های پیچیده‌تر است. تکامل گروه‌های تروریستی در آفریقا را می‌توان بر اساس ایدئولوژی، اهداف، و ارتباطات فراملی به دسته‌های زیر تقسیم کرد:

تروریسم 1.0 (T1): تروریسم سنتی

گروه‌های اسلام‌گرای سلفی – جهادی با الهام از القاعده و داعش، به دنبال ایجاد حکومت اسلامی بر اساس تفسیر افراطی از شریعت هستند.مهم‌ترین این گروه‌ها بوکوحرام (غرب آفریقا – نیجریه، کامرون، نیجر، چاد)، باهدف تأسیس خلافت اسلامی در شمال نیجریه است. این گروه ابتدا با القاعده، سپس با داعش هم‌پیمان شد (به عنوان “دولت اسلامی در غرب آفریقا“). (2) T1 با استفاده سیستماتیک از خشونت و اعمال مجرمانه توسط بازیگران غیردولتی برای القای ترس با هدف دستیابی به اهداف سیاسی اشاره دارد. این نوع تروریسم شامل اقداماتی مانند آدم‌ربایی برای اخاذی، سرقت مسلحانه، بمب گذاری و ترور مقامات دولتی و نظامی است. گروه‌های تروریستی برای تأمین مالی عملیات خود به این اقدامات متوسل می‌شوند، به‌ویژه زمانی که به منابع مالی آماده دسترسی ندارند. نمونه‌های بارز T1 در آفریقا شامل بوکوحرام در نیجریه (بمب‌گذاری‌های انتحاری و آدم‌ربایی)، الشباب در سومالی (حملات به هتل‌ها و مراکز دولتی) و القاعده در مغرب اسلامی (AQIM) در مالی و الجزایر (گروگان‌گیری برای باج) است. این گروه‌ها از تاکتیک‌های سنتی مانند بمب‌های دست‌ساز (IEDs) و حملات مسلحانه استفاده می‌کنند. (3)

تروریسم 2.0 (T2): تروریسم فرهنگی –تخریبی

الشباب (شاخ آفریقا – سومالی، کنیا)، باهدف سرنگونی دولت سومالی و ایجاد حکومت طالبانی است. گروه زیرمجموعه القاعده، اما برخی شاخه‌های آن به داعش پیوسته‌اند. (4) T2 با استفاده هدفمند از خشونت علیه میراث فرهنگی و نمادهای تمدنی برای القای ترس و تضعیف مشروعیت دولت‌ها اشاره دارد. این نوع تروریسم شامل تخریب عمدی آثار باستانی، مکان‌های مذهبی و سایر نمادهای فرهنگی است. هدف از این اقدامات، محو کردن هویت تاریخی و ایجاد رعب در میان مردم است. نمونه‌های T2 در آفریقا شامل تخریب مقبره‌های صوفیان در لیبی توسط داعش و تخریب مقبره‌های مقدس در موگادیشو توسط الشباب است. این اقدامات اغلب با ایدئولوژی‌های افراطی مذهبی همراه است و هدف نهایی آن‌ها حذف هرگونه نمادی است که با تفسیر آن‌ها از اسلام در تضاد باشد.(5)چالش‌های آینده این گروه شامل ادغام احتمالی با داعش است که در صورت وقوع، نفوذ آنها در آفریقا گسترش خواهد یافت. همچنین با وجود شکست‌های نظامی، الشباب همچنان در مناطق روستایی نفوذ دارد و تهدیدی برای غرب محسوب می‌شود. این گروه نه تنها یک سازمان تروریستی، بلکه یک جنبش اجتماعی–نظامی است که از فقر و ناامنی در سومالی بهره می‌برد. (6)

تروریسم 3.0 (T3): تروریسم نسل‌کشی و برادرکشی

T3 به خشونت سیستماتیک علیه گروه‌های قومی یا مذهبی خاص باهدف حذف کامل آن‌ها اشاره دارد. این نوع تروریسم ماهیت نسل‌کشی دارد و شامل کشتارجمعی بر اساس نژاد، مذهب یا قومیت می‌شود. همچنین، T3 می‌تواند برادرکشی باشد، به این معنی که گروه‌های تروریستی حتی اعضای هم‌کیش خود را که دیدگاه متفاوتی دارند، هدف قرار می‌دهند. نمونه‌های T3 در آفریقا شامل کشتار مسیحیان و مسلمانان مخالف توسط بوکوحرام در نیجریه و حملات داعش به شیعیان در شمال نیجریه است. هدف این گروه‌ها ایجاد یک حکومت تک فرقه‌ای تحت شریعت و ازبین‌بردن هرگونه مخالفت مذهبی یا قومی است. (7)

تروریسم 4.0 (T4): تروریسم سایبری–سرزمینی

T4 ترکیبی از جنگ نامتقارن، استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) و تلاش برای تشکیل حکومت‌های شبه‌دولتی است. این نوع تروریسم دو بعد اصلی دارد: بعد سرزمینی (کنترل فیزیکی مناطق و جنگ متعارف) و بعد سایبری (استفاده از فضای مجازی برای تبلیغات و جذب نیرو). گروه‌های T4 مانند داعش غرب آفریقا (ISWAP) و بوکوحرام در اوج قدرت خود، مناطق وسیعی را در نیجریه و چاد تحت کنترل داشتند و از پهپادها و شبکه‌های اجتماعی برای پیشبرد اهداف خود استفاده می‌کردند. هدف نهایی این گروه‌ها ایجاد یک حکومت مبتنی بر ایدئولوژی خاص (مانند خلافت اسلامی) است.(8) داعش به گسترش مرزهای اکوسیستم اینترنتی از طریق پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک، اینستاگرام، تیک‌تاک، و ایکس و همچنین برنامه‌های پیام‌رسانی مانند تلگرام، واتس‌اپ، راکت چت و المنت متصل است، ادامه می‌دهد. بیش از 93 رسانه غیررسمی فعال یا نیمه منحل شده در این اکوسیستم ریشه دوانده‌اند که از داعش در سراسر پلتفرم حمایت می‌کنند که برخی از آنها بخشی از ائتلاف‌هایی به بزرگی 20 گروه هستند. حضور مجازی داعش به‌شدت غیرمتمرکز است – به‌ویژه در یک صحنه عملیاتی گسترده و سیال مانند اینترنت عموماً کم و کوتاه است. از طرفی دیگر جوانان در حال تعامل و تولید محتوای داعش در اشکال جدید هستند. بخشی از اکوسیستم دیجیتال غیررسمی داعش تاکتیک‌های فراری از جمله: ربودن حساب کاربری، پوشاندن محتوا، به‌اشتراک‌گذاری پیوند و حملات هماهنگ و تجزیه‌وتحلیل متن بازی است. (9)

علاوه‌برآن داعش واحد اختصاصی برای پهپادها ایجاد کرده و از آنها برای نظارت، شناسایی، فیلم‌برداری از حملات و تبلیغات استفاده می‌کند. پهپادها قابلیت‌های تاکتیکی و روانی را افزایش داده و در اختیار گروه‌های غیردولتی قرار می‌دهند. دسترسی گسترده به این فناوری، همراه با اطلاعات جامعه DIY، امکان ساخت و اصلاح پهپادها را برای اهداف خرابکارانه فراهم می‌کند. در آینده، تروریست‌ها ممکن است از هوش مصنوعی و فناوری‌های خودمختار برای بهبود قابلیت‌های خود استفاده کنند، مانند حملات با ازدحام پهپادها یا وسایل نقلیه خودران بمب‌گذاری شده. این فناوری‌ها هزینه کم، ردیابی سخت‌تر و اثربخشی بالایی دارند و شکاف بین دولت‌ها و گروه‌های غیردولتی را کاهش می‌دهند. ارزهای دیجیتال نیز برای تروریست‌ها جذاب شده‌اند، زیرا امکان انتقال ناشناس وجوه را فراهم می‌کنند. گروه‌هایی مانند القاعده و داعش از رمزارزها برای تأمین مالی استفاده کرده‌اند، هرچند مقامات اقداماتی برای مقابله انجام داده‌اند. (10)

آفریقا در محاصره تروریسم

اظهارات آمنه محمد، معاون دبیرکل سازمان ملل متحد، در جلسه شورای امنیت درباره تروریسم در آفریقا، تصویری هشداردهنده از وضعیت کنونی آفریقا می‌دهد که نیازمند اقدام فوری جامعه بین‌المللی است. او معتقد است که آفریقای جنوب صحرا اکنون کانون ۵۹٪ تلفات تروریسم جهانی است و گروه‌هایی مانند القاعده (JNIM)، داعش، الشباب، بوکوحرام و گروه‌های نوظهور مانند “لاکوراوا” با تاکتیک‌های پیشرفته‌تر (استفاده از پهپادها، همکاری با شبکه‌های جنایت سازمان‌یافته) فعالیت می‌کنند. این گروه‌ها نه‌تنها امنیت منطقه را تهدید می‌کنند، بلکه با خشونت‌های جنسی، استخدام کودکان و حملات هدفمند علیه غیرنظامیان، به‌ویژه زنان و جوامع حاشیه‌نشین، بحران انسانی عمیق‌تری ایجاد کرده‌اند. (11) د لاکوراوا یک گروه تروریستی جدید است که در سپتامبر 2021 در بحبوحه درگیری‌های فزاینده بین راهزنان و گروه‌های هوشیار معروف به یان ساکای در سوکوتو ظاهر شد. لاکوراوا ابتدا به درخواست رئیس منطقه تانگازا و حاکمان سنتی محلی وارد حکومت‌های محلی گودو و تانگازا شد. در آن زمان، تانگازا و گودو از هجوم راهزنانی که از عملیات نظامی در زامفارا فرار می‌کردند، رنج می‌بردند که باعث شد رهبران جامعه از جهادی‌های مستقر در نیجر که قول مبارزه با راهزنان و برقراری نظم را داده بودند، محافظت کنند. (12)

لذا بررسی گسترش گروه‌های تروریستی در مناطق مختلف آفریقا حائز اهمیت است. این گروه‌های تروریستی هر کدام در مناطق خاصی متمرکز هستند. در منطقه ساحل آفریقا (مالی، بورکینافاسو، نیجر)، دو گروه اصلی داعش صحرا (ISIS-GS) و جبهه النصره (JNIM) فعالیت می‌کنند. داعش صحرا که در سال 2015 به عنوان انشعابی از گروه “مورابیتون” تشکیل شد، با ایدئولوژی تکفیری–سلفی جهادی و وفاداری به داعش، در مثلث مرزی مالی، بورکینافاسو و نیجر فعالیت می‌کند. این گروه به استفاده از تاکتیک‌های جنگ چریکی، کمین‌های مرگبار و قتل‌عام غیرنظامیان به ویژه جوامع قومی فولانی و دگون معروف است. پس از کشته شدن رهبر آن در سال 2021، فعالیت‌های این گروه کاهش یافته اما همچنان خطرناک باقی مانده است.(13)

در مقابل، جبهه النصره (JNIM) که در سال 2017 به رهبری ایاداغ غالی و با حمایت القاعده تشکیل شد، ائتلافی از چند گروه شامل انصارالدین، القاعده در مغرب اسلامی و المورابیتون است. این گروه بیشتر بر کنترل مناطق روستایی و ایجاد حکومت محلی تمرکز دارد و حملات خود را عمدتاً علیه نیروهای فرانسوی و ماموریت صلح سازمان ملل (MINUSMA) انجام می‌دهد. برخلاف داعش صحرا، JNIM کمتر به کشتار غیرنظامیان تمایل دارد و تلاش می‌کند با جذب حمایت محلی و برقراری روابط پیچیده با قبایل فولانی، نفوذ خود را گسترش دهد.در منطقه حوضه دریاچه چاد، دو گروه بوکو حرام و داعش غرب آفریقا (ISWAP) فعالیت دارند. بوکو حرام که در سال 2002 توسط محمد یوسف در نیجریه تأسیس شد، با ایدئولوژی ضدغرب و ضدتحصیل، به اجرای شریعت اعتقاد دارد. (14)

این گروه به حملات شاخصی مانند ربایش 276 دختر مدرسه‌ای چبوک در سال 2014 و استفاده از بمب‌گذاران انتحاری زن و کودک معروف است. در سال 2016، بخشی از بوکو حرام به رهبری ابومصعب البرنوی به داعش پیوست و نام ISWAP را برای خود انتخاب کرد. ISWAP با تاکتیک‌های نظامی حرفه‌ای‌تر، استفاده از پهپاد و سلاح‌های پیشرفته، بیشتر نیروهای دولتی را هدف قرار می‌دهد و کنترل جزایر در دریاچه چاد را در اختیار دارد. 15)

در شرق آفریقا، گروه الشباب که در سال 2006 به عنوان شاخه جوانان اتحادیه محاکم اسلامی تشکیل شد و از سال 2012 به القاعده پیوست، در سومالی و کنیا فعال است. این گروه که کنترل بخش‌هایی از سومالی مرکزی و جنوبی را در اختیار دارد، به حملات تروریستی مانند حمله به دانشگاه گاریسا در سال 2015 با 148 کشته معروف است. الشباب از روش‌هایی مانند اخاذی از تجار برای تأمین مالی و ترورهای هدفمند علیه مقامات دولتی استفاده می‌کند.در موزامبیک، گروه داعش موزامبیک (ISIS-M) که در سال 2017 توسط رادیکال‌های محلی با الهام از داعش تشکیل شد، در منطقه کابو دلگادو فعالیت دارد. این گروه با هدف ایجاد امارت اسلامی در شمال موزامبیک، به پروژه‌های گازی مانند سایت توتال انرجی حمله می‌کند و به خشونت‌هایی مانند سربریدن غیرنظامیان و آزار جوامع مسیحی معروف است. حملات خونین این گروه مانند حمله به شهر پالما در سال 2021 با 1000 کشته، توجه بین‌المللی را به خود جلب کرده است.(16)

ریشه‌های این بحران چندبعدی است: فقر، نابرابری، بیکاری جوانان، حکمرانی ضعیف و کاهش کمک‌های توسعه‌ای بستر مناسبی برای گسترش تروریسم فراهم کرده است. همچنین، تغییرات آب ‌وهوایی و رقابت بر سر منابع طبیعی به تنش‌ها دامن زده و گروه‌های تروریستی از این شرایط برای جذب نیرو و تثبیت حضور خود سوءاستفاده می‌کنند.این موارد نشان می‌دهد که تروریسم در آفریقا تنها یک چالش امنیتی نیست، بلکه پیامد مشکلات ساختاری مانند توسعه نیافتگی، نابرابری و حکمرانی ضعیف است. بدون اقدام هماهنگ و همه‌جانبه جامعه جهانی، این بحران می‌تواند به بی‌ثباتی گسترده‌تر در سطح قاره و فراتر از آن منجر شود. 17)

دسته‌بندی گروه‌های تروریستی آفریقا توسط معاون دبیرکل سازمان ملل متحد، نشان می‌دهد که ترکیبی از ایدئولوژی‌های افراطی، اختلافات قومی، و منافع اقتصادی در شکل‌گیری تروریست‌ها نقش دارد. مقابله با آنها نیازمند راه‌حل‌های چندبعدی (نظامی، اقتصادی، و اجتماعی) است. فقر و عدم توسعه دو عامل اصلی خشونت افراطی و تروریسم هستند. عوامل متعددی به رشد این گروه‌ها کمک می‌کنند، از جمله حکمرانی ضعیف دولت‌های مرکزی که کنترل کامل بر مناطق دورافتاده ندارند، فقر و نابرابری که جوانان بیکار را به‌سوی این گروه‌ها سوق می‌دهد، رقابت قدرت‌های خارجی که گاهی امنیت را بدتر می‌کند، و تغییرات اقلیمی که با ایجاد خشکسالی و کمبود منابع به درگیری‌ها دامن می‌زند. در آینده، احتمال ادغام برخی از این گروه‌ها (مانند ISWAP و داعش صحرا) یا ظهور نسل جدیدی از تروریسم محلی وجود دارد که چالش‌های امنیتی جدیدی برای منطقه آفریقا ایجاد خواهد کرد. دولت‌های آفریقایی و نیروهای بین‌المللی برای مقابله با این تهدیدات تلاش می‌کنند، اما ضعف اقتصادی، ناآرامی‌های سیاسی و مرزهای نامنظم، مبارزه با تروریسم را دشوار کرده است. سازمان‌های بین‌المللی و اتحادیه آفریقا برنامه‌هایی برای تقویت امنیت و توسعه اقتصادی در مناطق آسیب‌دیده اجرا می‌کنند، اما چالش‌ها همچنان پابرجاست. (18)

مشارکت جهانی در مبارزه با تروریسم در آفریقا

حضور قدرت‌های خارجی مانند آمریکا، روسیه و فرانسه در خاورمیانه و آفریقا، باهدف مقابله با تروریسم یا حفظ نفوذ استراتژیک، اغلب به‌جای ایجاد ثبات، به افزایش تنش‌ها منجر می‌شود. این مداخلات گاهی امنیت را کاهش می‌دهد، زیرا رقابت ژئوپلیتیک و جنگ نیابتی بین قدرت‌های بزرگ، بی‌اعتمادی مردم محلی، تمرکز بر راه‌حل‌های کوتاه‌مدت، و تشدید درگیری‌های مذهبی و قومی را به همراه دارد.

بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای با کشورهای آفریقایی در جنگ علیه گروه‌های رادیکال اسلامی در ظاهر هماهنگی دارند. سازمان‌های بین‌المللی نیز در این نبرد نقش دارند. سازمان ملل متحد شش مأموریت صلح‌بانانه در آفریقا دارد. مونوسکو در کنگو با ۱۷۷۵۳ سرباز فعال است. مینوسکا در آفریقای مرکزی ۱۸۴۸۶ نیرو دارد. مینوسما در مالی ۱۷۴۳۰ سرباز مستقر کرده است. یونمیس در سودان جنوبی ۱۷۹۵۴ پرسنل دارد. یونیسفا در آبیه ۳۱۵۶ عضو دارد. مینورسو در صحرای غربی با ۴۶۹ پرسنل حضور دارد. در مجموع ۷۵۲۴۸ نفر از سازمان ملل در عملیات آفریقا شرکت می‌کنند. مینوسما مهم‌ترین مأموریت ضدتروریستی است. این مأموریت نتوانست از کودتاهای ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ در مالی جلوگیری کند. (19)آمریکا از سال ۲۰۱۹ حدود ۸ میلیارد دلار کمک امنیتی به آفریقا داده است. آمریکا روی آموزش نیروهای محلی تمرکز دارد. این کشور از عملیات فرانسه در ساحل حمایت اطلاعاتی می‌کند. پس از حمله تونگو در ۲۰۱۷ که به کشته‌شدن سربازان آمریکایی در نیجر انجامید، حضور مستقیم نظامی این کشور زیر سؤال رفت. آمریکا در حال ساخت پایگاه پهپاد ۱۱۰ میلیون‌دلاری در آگادز نیجر است. (20)

فرانسه نقش کلیدی در مبارزه با تروریسم در آفریقا دارد. این کشور درسال های گذشته در سنگال ۴۰۰ نیرو مستقر کرده است. در ساحل عاج ۹۵۰ سرباز حضور داشت. جیبوتی میزبان ۱۵۰۰ نیروی فرانسوی بود. گابن ۳۵۰ سرباز فرانسوی دارد. چاد حدود ۱۰۰۰ نیروی فرانسوی را در خود جای‌داده بود. (21) از سال 2022، فرانسه به‌تدریج نیروهای خود را از غرب آفریقا خارج کرد، زیرا مخالفت فزاینده با حضور نظامی فرانسه در منطقه و همچنین مخالفت با مبارزه فرانسه با شورش اسلام‌گرایان در ساحل، عملاً به بیش از 40 سال حضور نظامی در آنجا پایان داد. این عقب‌نشینی که توسط صاحب‌نظران و رسانه‌ها “زوال فرانسه” نامیده می‌شود، همچنین شاهد دورشدن از همکاری با غرب در زمینه امنیت و توسعه و تمرکز بیشتر بر کشورهایی مانند چین و روسیه بوده است.

تا ژانویه 2025، شش کشور آفریقایی – مالی، بورکینافاسو، نیجر، چاد، سنگال و ساحل عاج – روابط نظامی خود را با فرانسه قطع کردند.(22) کودتاهای نظامی و بی ثباتی دولتی نتیجه مستقیم و محوری رقابت ژئوپلیتیکی بین قدرت های بزرگ در خاک آفریقاست. برای مثال، احساسات فزاینده ضد فرانسوی در غرب و مرکز آفریقا با اعتراضات عمومی به نمایندگی از دولت و نهادهای طرفدار روسیه همراه است، پرچم روسیه با افتخار برافراشته شده و پرچم های فرانسه زیر پا گذاشته و سوزانده می شود. آنچه اتفاق می افتد تبدیل یک استاد به استاد دیگر است و این بار برنده استاد روسی است. موفقیت روسیه به دلیل تأثیر تبلیغات طرفدار روسیه بر جمعیت است. چه فرانسه، آمریکا، روسیه، چین یا سایر کشورها، همه آنها از کانال های ارتباطی در اختیار خود برای نفوذ و پیروزی در نبرد برای افکار عمومی و آگاهی عمومی استفاده می کنند. تلویزیون ماهواره ای و شبکه های اجتماعی از رایج ترین و گسترده ترین ابزارها در آفریقا هستند.(23)

روسیه از طریق گروه واگنر در آفریقا حضور دارد. این گروه در لیبی، مالی، سودان و آفریقای مرکزی فعال است. روسیه با فروش تسلیحات و استخراج معادن نقش خود را گسترش می‌دهد. این کشور روابط خود با رژیم‌های نظامی در مالی و گینه تقویت کرده است. (24)

بر اساس گزارش SIPRI، روسیه ۲۶ درصد از بازار تسلیحات آفریقا را در اختیار دارد. چین با ۱۸ درصد و فرانسه با ۸ درصد در رده‌های بعدی قرار دارند. آمریکا سهم ۵ درصدی در این بازار دارد. (25)با این حال، در حالی که فرانسه ممکن است تلاش کند تا قدرت نرم خود را حفظ کند، همچنین آشکار است که فرانسه از دیگر کشورهای منطقه که همکاری نظامی و اقتصادی را بدون توشه تاریخی یا شرایط پر ارزش کمک های غربی ارائه می کنند ، عقب افتاده است.

چین، هند و کشورهای حوزه خلیج‌فارس در حال گسترش ردپای خود هستند و به کشورهای آفریقایی راه‌های جدیدی برای مشارکت ارائه می‌دهند. ترکیه به‌سرعت مشارکت نظامی خود را گسترش داده است. ترکیه، به‌ویژه، به‌عنوان یک بازیگر کلیدی ظاهر شده است. یک ارتباط مستقیم بین صادرات هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه و تلاش کشورهای آفریقایی برای استقلال وجود دارد. در این زمینه، ترکیه خود را به‌عنوان یک نیروی تثبیت‌کننده قرار می‌دهد و موازنه قدرت را در برابر کشورهای استعماری سابق در آفریقا تغییر می‌دهد. (26)ترکیب حضور قدرت‌های جهانی در آفریقا نشان می‌دهد که مبارزه با تروریسم در این قاره پیچیده است. هر کشوری با انگیزه‌های خاص خود در این نبرد شرکت می‌کند. سازمان ملل متحد بیشترین نیرو را دارد اما نتایج محدودی کسب کرده است. فرانسه جایگاه خود را از دست داده است. روسیه از این فرصت برای افزایش نفوذ خود استفاده می‌کند. آمریکا ترجیح می‌دهد به جای حضور مستقیم، به آموزش و حمایت اطلاعاتی بسنده کند. آینده مبارزه با تروریسم در آفریقا به تعادل قدرت میان این بازیگران بستگی دارد. علاوه برآن یک استراتژی جامع ضد تروریسم نیاز است که فراتر از رویکرد امنیتی حرکت کند و تاکید بیشتری بر استراتژی سیاسی با محوریت امنیت انسانی داشته باشد. این رویکرد باید به علل ساختاری تروریسم، مانند به حاشیه رانده شدن، کسری‌های حاکمیتی، و نارضایتی‌های اقتصادی–اجتماعی بپردازد.با توجه به فناوری‌های نوظهور و تغییرات آب و هوایی، توسعه سیستمی در سیستم هشدار اولیه قاره‌ای برای ردیابی و گزارش خطرات و تهدیدات صلح و امنیت ناشی از این تهدیدات امنیتی نوظهور برای تسهیل واکنش به موقع ضروری است. تقویت ظرفیت‌های نهادی، چارچوب‌های قانونی و سیاست‌گذاری، و تقویت همکاری با ذینفعان مربوطه ، و شرکای بین‌المللی نیز برای کاهش خطرات امنیتی فناوری‌های نوظهور مهم است. افزایش تأثیر این تهدیدات امنیتی نامتعارف، معرفی ابزارها و رویکردهای جدیدی را ضروری می‌کند که بر ابزارهای غیرامنیتی از جمله مداخلات حمایتی معیشتی، ابزارهای اجتماعی–اقتصادی و توسعه، اقدامات سازگاری و همچنین سیستم‌ها و زیرساخت‌ها و همچنین حفاظ‌های نهادی برای مهار تهدید ناشی از فناوری جدید از جمله هوش مصنوعی تأکید می‌کند.(27)

توسعه پایدار و همه‌جانبه باهدف تحقق امنیت انسانی در همه ابعاد می‌تواند به جلوگیری از بروز اختلافات و تروریسم کمک کند. تحقق امنیت انسانی باید هدف و اولویت اصلی در برنامه‌های توسعه ملی و بین‌المللی باشد. این نه‌تنها شامل محافظت از تهدیدها می‌شود، بلکه توانمندسازی افراد و جوامع با پتانسیل بشردوستانه برای تحقق اهداف خود را نیز شامل می‌شود. این می‌تواند آگاهی افراد را افزایش دهد. علاوه بر این، تقویت کنترل اجتماعی و آگاهی جمعی می‌تواند فرصت‌های پیوستن به گروه‌های تروریستی یا گروه‌های افراطی را کاهش داده یا حتی از آن جلوگیری کند و مسئولیت اجتماعی افراد را در قبال ملت‌های خود افزایش دهد. (28)

سخن پایانی

چشم‌انداز ۲۰۲۵ نشان‌دهنده تشدید بی‌ثباتی و گسترش جغرافیایی تهدیدات امنیتی در آفریقا خصوصاً ساحل است. با نگاهی به سال ۲۰۲۵، پیش‌بینی می‌شود که خشونت‌ها نه‌تنها ادامه یابد، بلکه به کشورهای همسایه مانند بنین، توگو و شمال نیجریه نیز سرایت کند. گروه‌های جهادی به‌ویژه JNIM و داعش ساحل به دنبال تحکیم نفوذ خود در مناطق مرزی و ایجاد پایگاه‌های جدید هستند. استفاده از پهپادهای جنگی نیز به یک تهدید جدی تبدیل شده و حملات را دقیق‌تر و مرگبارتر می‌کند. در مجموع، منطقه ساحل مرکزی در آستانه یک بحران امنیتی گسترده قرار دارد. اگر اقدامات قاطع و هماهنگ داخلی و بین‌المللی انجام نشود، این بی‌ثباتی می‌تواند به یک فاجعه انسانی و امنیتی در مقیاس بزرگ تبدیل شود و ثبات کل غرب آفریقا را تحت‌تأثیر قرار دهد. گسترش فعالیت‌های گروه‌های تروریستی T4، افزایش حملات به مراکز شهری و استفاده از فناوری‌های پیشرفته در جنگ، نشان‌دهنده تحولی خطرناک در ماهیت درگیری‌هاست که نیازمند پاسخ‌های نوین و کارآمد است. (29)وضعیت امنیتی در غرب آفریقا به نقطه بحرانی رسیده است. واقعیت تلخ این است که بدون همکاری نزدیک‌تر بین تمام کشورهای منطقه – صرف‌نظر از اختلافات سیاسی – بحران امنیتی ادامه خواهد یافت. زمان آن رسیده که منافع امنیتی مشترک بر رقابت‌های سیاسی اولویت پیدا کند.(30)

مسئله این است که قدرت‌های خارجی معمولاً به‌جای حل ریشه‌های تروریسم (مانند فقر، حکمرانی بد و تبعیض)، تنها به ضربه‌زدن موقت به گروه‌های مسلح می‌پردازند. آمریکا پس از ۲۰ سال جنگ در افغانستان نتوانست طالبان را شکست دهد، و خروجش باعث بازگشت سریع این گروه به قدرت شد. فرانسه نیز در ساحل آفریقا علیه تروریست‌ها جنگید، اما ناآرامی‌های سیاسی و کودتاهای نظامی نشان داد که مداخله خارجی بدون تقویت نهادهای محلی، بی‌ثباتی را تشدید می‌کند.

راه‌حل احتمالی کاهش مداخله مستقیم نظامی و سرمایه‌گذاری روی توسعه اقتصادی، حکمرانی خوب و همکاری منطقه‌ای است. آفریقا باید خود راهبرد امنیتی طراحی کند، نه اینکه تحت‌فشار قدرت‌های بزرگ، به ابزار رقابت‌های ژئوپلیتیک تبدیل شود. مداخله خارجی یک شمشیر دو لبه است: در کوتاه‌مدت ممکن است گروه‌های تروریستی را تضعیف کند، اما در بلندمدت بی‌ثباتی را افزایش می‌دهد. تا زمانی که رقابت بین آمریکا، روسیه، چین و اروپا ادامه دارد، آفریقا صحنه جنگ نیابتی خواهد بود. راه‌حل پایدار، کاهش وابستگی به نیروهای خارجی و تقویت نهادهای محلی است.