مصطفی حسین زاده
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
ترور وسام حسن در فضایی اتفاق افتاد که تنشها بین مخالفان و طرفداران بشار اسد بعد از شروع درگیریهای داخلی در سوریه از 19 ماه پیش زیاد شده بود و در برهههایی منجر به جنگ داخلی بین حامیان و مخالفان بشار اسد در تریپولی بین علویها و سنیها شده است. حال در این پژوهش علل و انگیزههای ترور و بازخورهای داخلی و منطقهای آن بررسی می شود.
کلید واژه: لبنان، سوریه، ترور، حزب الله
تحلیل رخداد
لبنان کشوری با شکافهای قومی – مذهبی است و همواره این شکافها باعث نابسامانیهای سیاسی- اجتماعی و حتی جنگ داخلی بین سالهای 1990-1975 شده است. بدنبال توافق طائف در سال 1989 جنگ داخلی خاتمه پذیرفت و اگرچه جنگ داخلی بین گروههای موجود در عرصه سیاسی لبنان درنگرفت اما آرامش در جامعه بسیار شکننده بود تا اینکه ترور رفیق حریری در سال 2005 سبب شروع دور جدیدی از ناآرامیها و درگیریها و حتی جنگهای فرقهای در برهههایی از زمان شد. بعد از ترور رفیق حریری ائتلاف 14 مارس به رهبری سعد حریری شکل گرفت که نقش قابل توجهی در سیاستگذاری و موضعگیریهای لبنان داشت بگونهای که این ائتلاف در انتخابات پارلمانی 2008 اکثریت آراء را کسب کرد و سعد حریری نخست وزیر لبنان شد. کشته شدن بالاترین مقام اطلاعاتی لبنان وسّام حسن به همراه 8 نفر دیگر و زخمی شدن 96 نفر در 19 اکتبر تنشهای سیاسی را وارد دور تازهای نمود بگونهای که باعث از سرگیری جنگ های فرقهای بین علویان و سنیها یا به عبارتی بین طرفداران بشار اسد و مخالفان او در لبنان شد چرا که سنیها به رهبری سعد حریری بمبگذاری اخیر را به سوریه نسبت میدهند.
در این میان سه گمانهزنی درباره ترور وسّام حسن وجود دارد:1 – گروهی مثل ائتلاف 14 مارس به رهبری سعد حریری ترور را به سوریه و حامیان داخلی سوریه در لبنان نسبت میدهند 2- گروهی دیگر مثل ائتلاف 8 مارس به رهبری حزبالله ترور حسن وسّام را به اسرائیل نسبت میدهند که به دنبال تضعیف حزبالله و سوریه و دامن زدن به ناآرامیها در لبنان است. 3- نظر سوم این حادثه را سرایت جنگها و نابسامانیهای داخلی سوریه به لبنان میدانند و در این ارتباط دو روز پیش از این حادثه اخضر براهیمی فرستاده ویژه سازمان ملل و اتحادیه عرب هم به سوریه هشدار داده بود که نمی توان انتظار داشت که حوادث سوریه تنها به مرزهای سوریه محدود شود.
دلیل اینکه سعد حریری رهبر حزب آینده و ائتلاف 14 مارس این حمله را به سوریه نسبت می دهد به دو جهت تاریخی و پیش فرضها است.
1- بررسی تاریخی علل ترور : نیروهای نظامی و اطلاعاتی سوریه به مدت 30 سال در لبنان حضور داشتند و همین حضور باعث مداخلات در امور داخلی و سیاستگذاری های لبنان میشد و همواره آن را به صورت مستقیم و غیر مستقیم تحت تاثیر قرار می داد، حتی گفته میشود که رفیق حریری نخست وزیر وقت لبنان در 20 اکتبر 2004 به دنبال فشارهای سوریه استعفا داد و متعاقب آن عمر کرمی که گرایش سوری داشت به نخست وزیر برگزیده شد. سعد حریری ترور پدرش را مرتبط به سوریه میداند چرا که سوریه مسئولیت امنیتی لبنان را بر عهده داشت و نیروهای نظامی و اطلاعاتی سوریه در لبنان نفوذ بالایی داشتند.
2- شواهد و قراین: علاوه بر این بحث تاریخی که شکل دهنده افکار و اذهان ائتلاف 14 مارس است مباحث دیگری نیز وجود دارد که از سوی گروههای وابسته به سعد حریری مطرح میشود که نقش سوریه را در این حادثه دخیل میدانند. این مسئله به اقدامات وسّام حسن به ویژه بعد از شروع درگیریها در سوریه برمیگردد. گروه قابل توجهی از تحلیلگران این حادثه را جدای از فضای حاکم سیاسی کشور بین گروههای طرفدار سوریه و بشار اسد و مخالفان سوریه نمیانگارند و این حملات را متوجه سوریه و حامیان داخلی سوریه در لبنان میدانند.[1]از شواهد و قراین مطرح شده میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
– نظر وسام به دست داشتن حزبالله در ترور رفیق حریری: از آنجایی که وسّام حسن در قضیه ترور رفیق حریری در دادگاه لبنانی جهت رسیدگی به این موضوع، نیروهای حزبالله را به دست داشتن در عملیات ترور متهم کرده بود لذا همواره این گمانهزنی از سوی ائتلاف 14 مارس مطرح میشود که حامیان سوری در لبنان برای جلوگیری از جوسازی علیه حزبالله و طرفداران سوریه و از دست دادن جایگاه سیاسی و اعتبار در نزد مردم با کشتن این مامور بلند پایه امنیتی مانع از افشاسازی شده اند.
– کشف و خنثی سازی عملیات تروریستی: دلیل دیگری که سعد حریری بر اساس آن سوریه را به دست داشتن در حادثه بمب گذاری اخیر متهم میکند کشف و خنثی کردن یک توطئه بمبگذاری به وسیله وسام حسن رئیس اطلاعات نیروهای امنیتی لبنان بود که در پی این عملیات خنثی سازی، سیاستمدار لبنانی نزدیک به بشار اسد میشل سماحه را به جرم کمک به حمل مواد منفجره جهت اقدامات تروریستی در لبنان دستگیر کرد. اخیرا وسام یک توطئه بمبگذاری را خنثی کرده بود و در همین قضیه میشل سماحه سیاستمدار لبنانی نزدیک به بشار اسد را که متهم به کمک به قاچاق مواد منفجره به لبنان شده بود دستگیر نموده بود و مهمتر از همه در بازجوییهای به عمل آمده از میشل سماحه وی به آوردن مواد منفجره جهت ترور مقامات بلند پایه لبنانی اعتراف کرده است. یک دادگاه نظامی لبنان سماحه و ژنرال سوری علی مملوک رئیس تازه منصوب شده اداره امنیت ملی سوریه را به دست داشتن در حملات تروریستی متهم کرده است. جمعیت علوی در لبنان به همراه شیعیان جنوب در این کشور همواره از بشار اسد حمایت میکنند و سنیهای لبنان از گروههای مخالف سوریه طرفداری میکنند. خبرنگار الجزیره در گزارشی که بعد از این حادثه در بیروت انجام داد اشاره کرد که وسّام حسن رویکرد خصمانهای به ائتلاف 8 مارس داشته و نقش محوری در پیگرد قاتلان رفیق حریری داشته است و دستاورد اخیرش هم دستگیری میشل سماحه بود. [2]
– نقش وسام در تجهیز مخالفان سوریه علیه بشار اسد: انگیزه دیگری که میتواند در ترور وسام مطرح شود، نقش اساسی وی در تجهیز مخالفان بشار اسد و نزیکی وی به سعد حریری و ائتلاف 14 مارس است.خبرنگار الجزیره در گزارشی که بعد از ترور انجام داد چنین عنوان کرد که وسام حسن از حامیان اصلی تجهیز مخالفان در سوریه بوده است. [3]
سعد حریری هم در پی این حادثه بدون هر نوع شک و تردیدی بشار اسد را عامل اصلی حادثه تروریستی خواند. بدنبال این حادثه سعد حریری به عنوان رئیس ائتلاف 14 مارس از نخست وزیر خواست استعفا بدهد. [4]
بر اساس نگاه دوم، محسن صالح استاد دانشگاه لبنان در مصاحبهاش با پرس تیوی ابعاد جدیدی از رخداد را بیان میکند. وی حادثه ترور را به دشمن اصلی لبنان یعنی اسرائیل نسبت میدهد. دلایل و انگیزههای ترور بر اساس این رویکرد میتواند موارد زیر باشد:
– کشف 30 مورد جاسوسی اسرائیل در لبنان: وسام یکی از دشمنان اسرائیل بود، بطوری که بسیاری از عملیات جاسوسی اسرائیل را کشف و خنثی کرده بود. بطوری که بیش از 30 نفر را به جرم همکاری با موساد در لبنان دستگیر کرده است. اسرائیل با این ترور به چند هدف همزمان می رسد: 1- از میان برداشتن وسام به عنوان کسی که چندین عملیات جاسوسی رژیم صهیونیستی را کشف و ضبط کرده است 2- اسرائیل با توجه به اشتیاق ائتلاف 14 مارس برای بدست گرفتن قدرت (جهت تضعیف حزبالله و سوریه و کمک به شورشیان) با انجام این ترور به صورت غیر مستقیم و نیابتی به اهداف خود در تضعیف حزبالله و سوریه در لبنان و کمک به مخالفان بشار اسد و نابسامانی سیاسی در لبنان می رسد. [5] بنابراین گفته میشود که ائتلاف 14 مارس از شرایط بوجود آمده جهت منافع خود استفاده میکند و اسرائیل با این اقدامات به دنبال گسترش بیثباتی، نفاق و جنگهای فرقهای و قومی در لبنان است. طرفداران این طرز فکر معتقدند که ائتلاف 14 مارس به نفع اسرائیل کار میکند و در دستان این رژیم است. [6]
بر اساس نظر سوم ترور وسام حسن و دیگر نابسامانیهای اخیر بویژه برخورد بین علویان و سنیها (طرفداران و مخالفان بشار اسد) در حقیقت ریشه داخلی ندارد و سرایت درگیریهای داخلی سوریه به لبنان است و ترور صورت گرفته در ادامه درگیریهای سوریه میباشد. علویان و شیعیان لبنان از طرفداران سرسخت بشار اسد و سنیها از مخالفان سرسخت بشار اسد هستند و هر آنچه که در لبنان طی یک سال اخیر اتفاق افتاد، از سوریه الهام گرفته است و استدلال آن این است که تا 1 سال پیش چنین ناامنی در لبنان نبوده است.
بدنبال ترور وسّام حسن جنگهای فرقهای بین سنیها و شیعیان علوی و به عبارتی طرفداران و مخالفان بشار اسد در لبنان در روز دوشنبه 21 اکتبر در تریپولی باعث مرگ 7 نفر و زخمی شدن تعداد زیادی شد. شبه نظامیان گروههای مذهبی مختلف اقدام به برپایی ایستگاههای بازرسی در طول شب میکردند و ارتش لبنان از شروع جنگهای داخلی خبر داد. در طول شب بیروت بین فرقههای مذهبی و حامیان و مخالفان سوریه تقسیم میشود و ایستگاههای ایست بازرسی بمنظور کنترل ورود و خروج انجام میشود. [7]
حزبالله بعد از وقوع حادثه تنها به این حرف اکتفاء کرده که کشتن وسام تلاشی برای ناامن سازی لبنان و اتحاد ملی است. حزب الله به شدت از نجیب میقاتی حمایت میکند چون در صورت استعفای وی ائتلاف 14 مارس قدرت را در دست میگیرد که به دنبال خلع سلاح لبنان و پیش کشاندن پرونده ترور حریری و اتهام به حزب الله مبنی بر دست داشتن در این پرونده است و همچنین در صورت قدرتیابی ائتلاف 14 مارس این گروه به مخالفان بشار اسد در سوریه کمک نظامی خواهد کرد که باعث تضعیف حزبالله می شود. همچنین گفته میشود دلیل دیگر حمایت از نجیب میقاتی از سوی حزب الله این است که در صورت حمله اسرائیل به لبنان میتواند پوشش دولتی به خود بدهد. حزبالله، ائتلاف 14 مارس را متهم به حمایت از منافع ایالت متحده و عربستان میکند. [8]
در سه صورت دولت میقاتی سقوط میکند: 1- در صورت استعفای وی 2- در صورت استعفای یک سوم از وزرای کابینه3- در صورت درخواست 51% از نمایندگان پارلمان بمنظور رای اعتماد
با بیرون رفتن نیروهای نظامی سوریه ائتلاف 14 مارس سه هدف اطلی دارند:
1- کم کردن دخالت سوریه در امور سیاسی لبنان
2- جلوگیری از به قدرت رسیدن حزبالله
3- تاسیس دادگاه بینالمللی در خصوص پرونده ترور رفیق حریری
دورنمای رخداد
ترور وسّام حسن را باید در ادامه ترورهای لبنان بویژه ترور رفیق حریری بررسی کرد. در تحلیل علل و انگیزه ترور وسام حسن باید زمینه و شرایط زمانی و مکانی باید در نظر گرفته شود. فرضیه اصلی در این ترور این است که از طرف دشمنان لبنان جهت برهم زدن اوضاع سیاسی اجتماعی لبنان ترتیب داده شده است و گروههای مختلف از این ترور استفاده ابزاری میکنند. با توجه به اینکه لبنان با اسرائیل همواره خصومت تاریخی داشته لذا اسرائیل به عنوان یکی از گزینههای احتمالی ترور مطرح است و از آنجایی که وسام حسن در بیش از 30 مورد جاسوسی از سوی اسرائیل کشف و خنثی کرده بود بنابراین میتوان اسرائیل را یکی از مسببان ترور دانست. سناریوی دوم به ترور رفیق حریری برمیگردد که به دنبال آن فضای ضد سوری در جامعه حاکم شد و ائتلاف 14 مارس آن را هدایت کرد. بر اساس این سناریو ترور وسام در قالب فضای حاکم در سوریه و لبنان صورت گرفت، بدین ترتیب که بعد از شروع اعتراضات در سوریه و حمایت مخالفان سوریه در لبنان از گروههای شورشی باعث برخوردهایی بین علویان و حامیان بشار اسد و مخالفان وی در لبنان شد و مهمتر از همه اینکه وسام از جمله افرادی بوده است که به نیروهای مخالف بشار اسد در سوریه تسلیحات میداده است. اما گزینه دیگری نیز وجود دارد که دلالت به توطئههای داخلی برای بدست گرفتن دولت از سوی ائتلاف 14 مارس و تضعیف حزبالله و خلع سلاح آن دارد. مطمئنا این حادثه بر روابط منطقهای لبنان با سوریه تاثیر بسزایی خواهد داشت و با توجه به شروع درگیریهای فرقهای در همین راستا احتمال کشید شدن درگیریهای داخلی سوریه به لبنان و جنگ داخلی وجود دارد.
[1] – Ruth Sherlock, lebanon: fate of nation atstake, oct 2012, available at: http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/lebanon/962538
[2] -Lebanon political leaders struggle to control political crisis, oct 2012, available at:
http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/lebanon/9623169/Lebanons-political-leaders-struggle-to-control-political-crisis-
[3] Thomas El-Basha, Nasrallah accuses March 14 of arming Syrian opposition February, oct 2012, available at: http://www.dailystar.com.lb/News/Politics/2012/Feb-16/163526-nasrallah-says-israel-poses-danger-to-entire-
[4] -political struggle in Lebanon, oct 2012, available at: http://english.alarabiya.net/articles/2012/10/19/244707.html
[5] – deadly attack in Lebanon, 20 0ct 2012, available at: http://middleeast.about.com/od/lebanon/g/me090427.htm
[6] – Mohsen Saleh ,Lebenon march 14 dancing to israels tune, 2012, available at: http://www.presstv.ir/detail/2012/10/22/268152/lebanon-march-14-dancing-to-israels-tune/
[7] – Middle East Blast in Lebanon kills top security official, oct 2012, available at: http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2012/10/20121019124036610672.html
[8] – tension in Lebanon, 2012, available at: http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/lebanon/9624028/Gunfire-as-police-and-protesters-clash-in-Beirut.html