تاجیکستان و چالش در روابط با طالبان افغانستان
دکتر محمد حسن صنعتی
پژوهشگر مسائل تاجيكستان
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
همان طور که پیش بینی می شد چالشهای فیمابین تاجیکستان و افغانستان بر سر فراگیر نبودن نیروهای طالبان که نهاد قدرت در کابل را در دست دارند و تهدیدهایی که از سوی نیروهای غیر فراگیر حاکم بر افغانستان ، همچنین داعشِ قدرت یافته در این کشور متوجه مرزهای جنوبی تاجیکستان گردیده است ، در حال تبدیل شدن به یک نگرانی جدی برای دوشنبه می باشد.
این در حالی است که اعلام های طالبانِ مواجه با بحران ضمنی مشروعیت ، مبنی بر اینکه از ناحیه مرزهای این کشور هیچ تهدیدی متوجه همسایگان افغانستان نیست ، نتوانسته به شکل گیری روابط همسایگی بدون تنش با کشورهای همجوار به ویژه تاجیکستان منجر شود . تاجیکستان که با 1400 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارای طولانی ترین مرز در کشورهای آسیای میانه با این کشور است، از مدتها پیش خبر از تشکیل دهها کمپ آموزش تروریستها که هزاران شبه نظامی را در بر می گرفته است در شمال شرق افغانستان یعنی مناطق نزدیک به مرز با این کشور می داده است و این حضور از آنجا وجهی تهدید آمیز برای تاجیکستان پیدا می کند که درست در مناطق شکل گیری این پایگاه های تروریستی ، خاک افغانستان از نظر سوق الجیشی پیش روی مثلثی شکلی در داخل تاجیکستان پیدا می کند که نیروهای غالب در کابل یا نیروهای صاحب قدرت در مناطق مرزی را از اهرم عمق استراتژیک در داخل خاک تاجیکستان برخوردار می گرداند. خبرهای مربوط به فعالیت پایگاه های آموزش تروریسم در نوار مرزی با افغانستان که بعضا در بیانات صریح رئیس جمهوری تاجیکستان نیز می آمده ، باعث شده است تا از مدتها پیش امام علی رحمان پیشنهاد کشیده شدن کمربند امنیتی از سوی سازمان پیمان امنیت جمعی به دور افغانستان را مطرح کند.در چارچوب همین تحلیل ، یک بار رئیس جمهور تاجیکستان در مجمع عمومی سازمان ملل ضمن اشاره به اینکه “برای رسیدگی به مشکلات سیاسی و امنیتی در افغانستان باید یک دولت فراگیر در این کشور تشکیل شود” ، گفته است : “تاجیکها بیش از 46 درصد جمعیت افغانستان را تشکیل می دهند و باید در ساختار دولت جایگاه شایسته داشته باشند” ؛ اظهاری که بلافاصله با واکنش تند حکومت طالبان در افغانستان مواجه شد ، به گونه ای که معاون نخست وزیر طالبان در افغانستان مدعی شد :”تاجیکستان در امور داخلی ما دخالت می کند”.
در این بین فرقی آشکار میان قول طالبان در خصوص حسن همجواری با تاجیکستان و عمل این جناح مستقر در حاکمیت افغانستان به چشم می خورد. در تازه ترین تنش های مرزی میان دو کشور خبر از درگیری های نیروهای طالبان و نیروهای مرزی تاجیکستان در گمرک شیرخان داده شده است. این در حالی است که طالبان در جریان اختلافات و بعضا منازعات مرزی تاجیکستان با قرقیزستان ، مایل بود در موضع دولتی که با تاکید بر ضرورت خویشتنداری از سوی دو کشور و حل مسائل فیمابین از طریق گفتگو می تواند نقش میانجیگرانه داشته باشد ظاهر شود و البته از این میانه در جهت تثبیت جایگاه خود در مناسبات و روابط بین الملل بهره برداری کند .
از سویی ، بنا به گزارشهای تایید نشده از سوی دولت نشینان کابل ، بعضی نیروهای طالبان از رهبران شان اطاعت نمی کنند و گاهی در داخل افغانستان یا مناطق سرحدی این کشور به صورت خودسرانه وارد عمل می شوند ؛ خبری که در صورت صحت نشان از وجود چالشهای جدی بر سر قدرت در داخل حاکمیت طالبان می باشد. حتی اگر این تحلیل صحت نداشته باشد ، تعرضات گهگاه داعش از داخل خاک افغانستان نسبت به مناطق مرزی تاجیکستان واقعیتی است که نمی توان آن را انکار کرد. چندی پیش نیروهای داعشی مستقر در افغانستان موسوم به “شاخه خراسان” مسئولیت پرتاب 4 راکت به خاک تاجیکستان را بر عهده گرفتند .
البته تاجیکستان مدعی است این حمله از سوی گروهی به نام “جماعت انصار الله ” صورت گرفته است. و در عین حال صرف نظر از نام عوامل حادثه ، این رویداد در 60 کیلومتری دوشنبه پایتخت تاجیکستان می تواند برای دولت این کشور نگرانی های جدی به وجود آورد. خصوصا که در داخل نیز، تاجیکستان با چالش های امنیتی مواجه می باشد. اخیرا خبر از کشته شدن یکی از رهبران شیعیان تاجیکستان داده شده است. در مورد مرگ این چهره یعنی محمد باقر باقروف که از رهبران شیعیان اسماعیلی منطقه بدخشان شناخته می شود گزارشهای دقیق و تایید شده ای وجود ندارد. گفته می شود که وی با شلیک یک تک تیرانداز کشته شده است. البته منطقه خودمختار بدخشان در اواخر قرن گذشته میلادی یعنی بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شاهد جنگ های داخلی نیز بوده است و پربعید نیست که این ترور ریشه در منازعات داخلی داشته باشد یا از سوی شبه نظامیان افراط گرای بومی یا شبه نظامیانی که از مناطق سرحدی با افغانستان وارد خاک تاجیکستان شده اند با هدف دامن زدن به آتش منازعات قومی یا مذهبی در منطقه طراحی و اجرا شده باشد. روشن است که در صورت شعله ور شدن آتش درگیری های داخلی در این منطقه ، بستر مناسبی برای مداخله و نفوذ شبه نظامیان جنگ سالار و دارای ماموریتهای پنهان پدید می آید. البته بعضی منابع می گویند باقروف در جریان عملیات نیروهای نظامی و امنیتی دولت تاجیکستان در شهر خاروق ترور شده است ؛ گزارشی که از سوی منابع رسمی در خصوص آن اظهار نظری نشده است. اما به شرط صحت ممکن است این حادثه مرتبط با چالش امنیتی دیگری باشد که از ناحیه مسئولان امنیتی تاجیکستان در قالب دامن خوردن به گرایشهای تندروانه در این کشور تحلیل می شود. در همین ارتباط بنا به اعلام وزارت کشور تاجیکستان اخیرا در عملیات مبارزه با تروریسم در منطقه بدخشان ، 9 تروریست کشته و 24 نفر زخمی شده اند. بعضی خبرگزاریها از دهها کشته در درگیری های نیروهای نظامی و معترضان در بدخشان تاجیکستان گزارش داده اند.به نظر می رسد این معارضه ها در حال گسترش است به گونه ای که باعث شده تا دبیرکل سازمان ملل نیز اخیرا نسبت به اوضاع بدخشان اظهار نگرانی کند.
با نظر به تحولات داخلی و مرزی تاجیکستان می توان گفت دولت تاجیکستان در حالی از تهدیدهای مرزی در سرحدات با افغانستان خبر می دهد که با منازعات منطقه ای در داخل نیز مواجه است و این نشانگر پیچیدگی نسبی مخاطرات فراروی مقامات تاجیک می باشد. نیز به نظر می رسد که اکنون هزینه های ناشی از این چالشها تا آن اندازه افزایش یافته است که باعث شده تا نگاه مسئولان دوشنبه متوجه دوستان سنتی شان از جمله در کرملین گردد ، خصوصا که از چندین ماه قبل سفیر روسیه در تاجیکستان از “تروریست های شمال افغانستان” به مثابه تهدیدی برای تاجیکستان یاد کرده بود. در این بین گرچه مقامات نظامی تاجیکستان ماموریت یافته اند تا برای اطمینان از وجود توانمندی کافی برای حفظ امنیت مرزها ، نسبت به طرح و اجرای رزمایش در مجاورت مناطق مرزی با افغانستان اقدام کنند، امام علی رحمان رئیس جمهوری تاجیکستان راهی مسکو شد تا در باب دغدغه های مشترک و مشخصا تحولات در مناطق مرزی با افغانستان ، با پوتین همتای روس خود مذاکره کند. خبرها نشان می دهد در این مذاکرات طرفین بر سر همکاری آژانس های اطلاعاتی و امنیتی خود برای تامین امنیت مرز تاجیکستان و افغانستان توافق کرده اند.
رویکرد اخیر دوشنبه به سمت مسکو در حال حاضر را می توان در پیوند با حمایت تمام قد پکن از طالبان نیز ارزیابی کرد. رئیس جمهوری چین چندی پیش ضمن حمایت از طالبان خواستار آزادسازی دارایی های افغانستان از سوی امریکا شد. این کشور در کنار پاکستان که بنا به تحلیل ناظران تحولات منطقه ، پشتیبان اطلاعاتی ، عملیاتی و میدانی طالبان افغانستان تلقی می شود ، نیروهای موثر در روند امور در منطقه شناخته می شوند که مایل اند تحقق توسعه در منطقه را گره خورده به ثبات در افغانستان و مشخصا تثبیت دولت طالبان نشان دهند. این در حالی است که به نظر می رسد چین برای همراه گردانیدن دولتهای آسیای میانه با تصمیماتش در منطقه ، مشوق هایی را نیز در نظر گرفته است. رئیس جمهوری چین اخیرا اعلام کرده است که “چین 500 میلیون دلار به کشورهای آسیای مرکزی کمک می کند”.
به هر روی آنچه از روند امور می توان استنباط کرد آن است که آسیای میانه این روزها بیش از گذشته در مظان توجه قدرتهای جهانی قرار گرفته است و هر کدام از این قدرتها در حال پیش بردن تصمیماتی هستند که در باب این منطقه مهم اتخاذ کرده اند. خبرگزاریها اخیرا اعلام کرده اند که هیئتی امریکایی متشکل از مقامات دو وزارت خانه مهم خارجه و دفاع ایالات متحده امریکا جهت تقویت روابط با کشورهای آسیای مرکزی سفری 5 روزه به قرقیزستان ، ازبکستان ، تاجیکستان و قزاقستان تدارک دیده است.
واژگان كليدي:تاجیکستان, چالش ,روابط , طالبان, افغانستان, دکتر محمد حسن صنعتي
