فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
روابط بین دولت‌ها برای تامین منافع ملی در کشورهای عربی خلیج فارس اغلب در حال تغییر است.اتحادها به عنوان ابزاری، در یک موقعیت خاص ممکن است به هم نزدیک ، و در شرایطی دیگر دو طرف مخالف هم شوند.پاسخ دولت های عربی خلیج فارس به دلیل روابط با آمریکا و دیگر قدرت های جهانی و فقدان فشار سیاسی داخلی، به آن ها موقعیت آزادتری داده که در بحران اوکراین پیگیری منافع ملی محدود را ترجیح دهند.اختلال در بازارهای انرژی، نابسامانی اقتصادی ناشی از تحریم های بین المللی علیه روسیه و روابط سیاسی با دولت بایدن ، تاثیرات ثانویه ای هستند که می‌تواند در منافع این کشورها تأثیرگذار باشد.به نظر می رسد جنگ در اوکراین ژئوپلیتیک این مناطق را عمیقاً تغییر خواهد داد.این تغییرات در روابط قدرت و اتحادها در کشورهای عربی خلیج فارس تاثیر گذار خواهد بود.لذا لازم است تا به واکنش و تحول درسیاست این کشورها نسبت به بحران اوکراین پرداخته شود.
– تغییرروابط قدرت کشورهای عربی خلیج فارس با بحران اوکراین
در نظم جهانی جدیدی که روسیه دنبال می کند، به نظر می رسد این کشور به دنبال تعیین قواعد بازی و شکستن انحصار آمریکایی-اروپایی در مورد مسائل اروپای شرقی است.خاورمیانه خصوصا کشورهای عربی خلیج فارس نقشی حیاتی در بازی جدید روسیه دارند.اگر روسیه بخواهد می‌تواند دیپلماسی بین‌المللی و تلاش‌های سیاسی غرب را در منطقه، چه در صحنه و چه در سازمان ملل متحد تضعیف کند.
طولانی شدن بحران اوکراین بر نحوه مانور کشورهای عربی به ویژه کشورهای خلیج فارس در روابط آمریکا و روسیه در منطقه تأثیر گذار خواهد بود. خطر چرخش به روسیه توسط کشورهای عربی همیشه وجود دارد تا به آمریکا یادآوری کند که از ائتلاف‌ها و همکاری‌های تاریخی دهه‌های گذشته بین کشورهای عربی خلیج فارس و ایالات متحده دور نشود.(1)
کشورهای عربی خلیج فارس تاکنون موضع مبهمی در قبال بحران اوکراین اتخاذ کرده اند، و تمایلی به خصومت آشکار با هر یک از طرفین ندارند.سایر کشورهای عربی خلیج فارس نیز به همان اندازه محتاط بودند و صرفاً از هر دو طرف خواستند خویشتنداری نشان دهند. این موضع با توجه به شراکت آمریکا با کشورهای عربی خلیج فارس بیشتر یک بیانیه محسوب می شود.(2)
شش کشور شورای همکاری خلیج فارس در جنگ اوکراین سهم بالایی دارند. رهبران منطقه گرچه از لحاظ تاریخی روابط عمیقی با غرب دارند، اما از روابط چند وجهی با روسیه برخوردارند، لذا رهبران منطقه با احتیاط این مناقشه را دنبال می کنند.کویت یکی از کشورهای شورای همکاری است ، که مواضع خود را در جنگ اوکراین با قدرت‌های غربی هماهنگ و در فهرست 80 حامی مالی قرار گرفته است. با این وجود، کویت خواستار گفتگوی سازنده با ابزارهای دیپلماتیک برای حل این بحران شد، اما در حمایت از جنگ مالی علیه روسیه به قدرت‌های غربی نمی‌پیوندد.
قطر با توسعه روابط عمیق‌تر با روسیه در زمینه‌های سرمایه‌گذاری، زیرساخت‌ها و گردشگری، می‌خواهد از ایجاد پل‌ها با مسکو جلوگیری کند.قطر در تحریم مستقیم روسیه شرکت نمی کند، بلکه به حمایت لفاظی و دیپلماتیک پایبند است.(3)یمن و بحرین به قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد که تهاجم روسیه را محکوم می کند، رأی مثبت دادند.عمان نیز بر ضرورت بازگشت روسیه و اوکراین به دیپلماسی و توسل به گفت‌وگو و مذاکرات مسالمت‌آمیز بر اساس ایالات متحده تأکید کرده است. (4)
امارات متحده عربی و عربستان سعودی به سمت شرق ،روسیه، چین و هند حرکت کرده اند. این بدان معناست که در بحبوحه درگیری های غرب و مسکو، رهبران ابوظبی و ریاض مراقب حفظ تعادل ژئوپلیتیکی هستند.این دو قدرت عرب به جای این که در مقابل مسکو قرار بگیرند، می‌خواهند به گسترش روابط خود با روسیه و همچنین کشورهای مخالف پوتین، رئیس‌جمهور روسیه ادامه دهند.نتیجه چنین بی طرفی می تواند علاوه بر بی نیازی به دخالت مستقیم ، امنیت، سرمایه گذاری و روابط تجاری این دو کشور با روسیه را مصون نگه دارد.از طرفی عربستان سعودی سرمایه‌گذاری زیادی در مشارکت خود با روسیه انجام داده است، که باعث می‌شود ریاض از دشمنی با روسیه پرهیز کند. و اگر این دو کشور بخواهند با حمایت از آمریکا با روس‌ها دشمنی کنند، بدون هیچ گونه امتیازی از سوی آمریکایی‌ها نخواهد بود.(5)
مانند هر موضوع دیگری، جهان عرب در مورد بحران اوکراین، چه در سطح دولتی و چه در سطح افکار عمومی، عمیقاً اختلاف نظر دارند، کشورهای کوچکتر خلیج فارس نگرش کاملا متفاوتی از خود نشان داده اند.اگرچه قطر و کویت مراقب بودند که به دو قطبی شدن روسیه و غرب کشیده نشوند، اما هر دو در مورد تشدید تنش نظامی ابراز نگرانی کرده اند.(6)رهبران عمان و بحرین کمتر درگیر این موضوع بوده‌اند، اگرچه پاسخ‌های آنها منعکس‌کننده رویکردهای مربوط به ژئوپلیتیک منطقه‌ای بود.(7)
لذا هرگونه بحث در مورد موضع عربستان سعودی و امارات در قبال تهاجم روسیه به اوکراین مستلزم تأمل در مورد موضوعات کلیدی سیاسی و اقتصادی است.بنظر می رسد جنگ اوکراین روابط قدرت و اتحادها را در خاورمیانه و فراتر از آن تغییر خواهد داد.(8)ممکن است صحبت از منطقه پس از آمریکا در شبکه‌ها و ساختار استقرار نیروهای آمریکا در منطقه زود باشد .با این حال، ممکن است تهاجم روسیه به اوکراین روند انحراف ژئوپلیتیکی بین منافع آمریکا و شرکای آن در خلیج فارس یا برخی از آن ها را تسریع بخشد.(9)
– سیاست انرژی و امنیت غذایی با وقوع جنگ اوکراین
حمله روسیه به اوکراین تأثیر قابل توجهی بر سیاست انرژی، دسترسی به آبراه های استراتژیک و امنیت غذایی در خاورمیانه ، شمال آفریقا و کشورهای خلیج فارس داشته است.بی طرفی رهبران منطقه تاکنون قیمت جهانی نفت را بالا نگه داشته است.ریاض بر پایبندی به برنامه فعلی اوپک مبنی بر افزایش تدریجی تولید نفت پافشاری می کند، اما ابوظبی اخیراً در این زمینه انعطاف نشان داده است. در همین حال، دولت بایدن در تلاش برای یافتن جایگزین هایی برای نفت روسیه است.
به نظر می رسد بحران اوکراین ممکن است تأثیر بلندمدت و برجسته ای بر بخش گاز داشته باشد. حمله روسیه به اوکراین می تواند مسیر جدیدی را برای خطوط لوله گاز به اروپا باز کند.فراتر از صادرات گاز، تاثیر اقتصادی جنگ روسیه به اوکراین در جهان عرب متفاوت است. این تاثیر منفی بر امنیت غذایی در مصر، تونس، سوریه و لبنان دارد، اما برخی از مزایای اقتصادی را برای کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و عراق ارائه می دهد.
تأثیر درگیری بر عراق محدود است، زیرا از سال 2003 گندم خود را از استرالیا، کانادا و آمریکا و گاز خود را از ایران به عنوان بخشی از معافیت از پیش تعیین شده آمریکا از تحریم ها وارد می کند. در همین حال، عراق به عنوان یک صادرکننده نفت، مانند عربستان سعودی و سایر کشورهای خلیج فارس از قیمت بالای نفت سود خواهد برد.(10)
در خلیج فارس، آمریکا تولیدکنندگان نفت را برای افزایش صادرات انرژی زیر نظر دارد تا وقفه های بازار را از زمان درگیری کاهش دهد.(11)خلیج فارس نسبت به سایر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا در برابر اختلالات تجاری مصون است. روسیه در سال گذشته کمتر از 1 درصد از صادرات غیرنفتی امارات و تنها 1.5 درصد از واردات آن را به خود اختصاص داده است. روابط تجاری با عربستان سعودی، بزرگترین اقتصاد منطقه، به همان اندازه کم بود.در کوتاه مدت، صادرکنندگان نفت و گاز خلیج فارس، از درآمدهای صادراتی بالاتر بهره مند خواهند شد. همچنین کشورهای شورای همکاری خلیج فارس چون از صادرکنندگان مهم آلومینیوم و کودهای شیمیایی جهانی نیز هستند ، افزایش قیمت ها باعث افزایش درآمد صادرات غیرنفتی هم خواهد شد. تحلیلگران انتظار دارند در صورت حفظ این قیمت، در سال 2022 هیچ کسری بودجه در بین شش کشور عضو وجود نداشته باشد.
صادرکنندگان نفت و گاز خلیج فارس به دنبال به دست آوردن سهم بازار از روسیه و منبع ثبات تامین انرژی برای اروپا هستند. این هم یک تصمیم تجاری و هم سیاسی است. این احتمال وجود دارد که بتوانند از این لحظه استفاده کنند، به خصوص اگر صادرات روسیه با تحریم های مالی بیشتری که بخش نفت را هدف قرار می دهد یا سازوکاری که بانک ها برای پذیرش پرداخت برای تجارت خود استفاده می کنند، به چالش کشیده شود.(12) عربستان سعودی، امارات متحده عربی و قطر همگی روسیه را به عنوان یک تولیدکننده انرژی حیاتی و منبع احتمالی تسلیحات، سرمایه گذاری و سایر کالاها/خدمات می بینند.(13)
تحریم های اعمال شده علیه روسیه فرصت هایی را برای کشورهایی مانند قطر فراهم می کند که ممکن است با افزایش صادرات گاز خود از بحران انرژی اروپا منتفع شوند.قطر از سال 2024 با کمک به اروپا مطمئناً وجهه و شانس خود را برای امضای قراردادهای بلندمدت با خریداران اروپایی بهبود خواهد بخشید.
علاوه بر قطر، کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نیز می توانند از این فرصت استفاده کنند و به اروپا کمک کنند تا وابستگی خود به روسیه را کاهش دهد. عربستان سعودی، عراق و کویت محصولات نفتی قابل مقایسه با روسیه دارند. این کشورها در حال حاضر ظرفیت اضافی دارند.(14)
واژگان كليدي: تاثیرات ثانویه, بحران, اوکراین , کشورهای عربی, خلیج فارس
References
2-https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/eastern-europe/ukraine/ukraine-war-global-crisis
3-https://www.aljazeera.com/news/2022/3/4/analysis-gulf-states-cautiously-navigate-war-on-ukraine
4-https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/middle-east-responses-ukraine-crisis
5-https://www.aljazeera.com/news/2022/3/4/analysis-gulf-states-cautiously-navigate-war-on-ukraine
6-https://arabcenterdc.org/resource/the-ukraine-war-the-arab-world-is-not-immune/022
8-https://blogs.prio.org/2022/03/transactional-engagements-middle-eastern-responses-to-the-ukrainian-war/
9- Previous source number 7
12-https://www.mei.edu/publications/potential-impact-ukraine-russia-conflict-mena-region
13- https://www.jurist.org/commentary/2022/03/mohamed-arafa-vladimir-putin-middle-east/
14- https://www.mei.edu/blog/special-briefing-middle-east-and-russian-invasion-ukraine
