برهان حشمتی
پژوهشگر مسائل قفقاز
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
رجب طیب اردوغان و الهام علی اف، روسای جمهوری های ترکیه و آذربایجان، روز 16 ژوئن 2021 بیانیه اتحاد جمهوری آذربایجان و ترکیه را در شهر شوشا در قراباغ را امضاء کردند و آن را “بیانیه شوشا” نامیدند. شوشا شهری قلعه ای بر فراز کوهی در قراباغ است که در دوره حاکمیت سلسله صفویه، توسط پناه علی خان جوانشیر، حاکم وقت قراباغ در سال 1130 شمسی/ 1752 میلادی سنگ بنای آن گذاشته شد.
براساس منابع و کتب تاریخی، نام اصلی این شهر، شوشی است که در زبان محلی و آذری به شوشا تغییر شکل یافته است و اکنون خیلی ها آنها به نام شوشا می شناسند. اما، هنوز برغم گذشت چند قرن و دگردیسی های فراوان در مسیر تبدیل شدن شوشی به شوشا، این شهر همچنان از یادگارهای فرهنگ و تمدن ایرانی در قلب قفقاز و قراباغ است و تاکنون آثاری همچون کتیبه ها و سنگ نبشته های فارسی و سقاخانه ها و بخصوص مساجد گوهریه ساخته شده توسط گوهرآغا از همسران ابراهیم خلیل خان جوانشیر، از محو و نابودی کامل نشانه ها و آثار فارسی و تمدن ایرانی در شوشا یا شوشی جلوگیری کرده اند. البته، تلاش ها برای دگردیسی ها در این شهر ، هم در دوره حاکمیت نظام کمونیستی شوروی و هم در دوره حاکمیت ارامنه و جمهوری شناسایی نشده آرتساخ و بخصوص در دوره کوتاهی که از تسخیر این شهر توسط جمهوری آذربایجان در 8 نوامبر 2021 تاکنون می گذرد، بطور مستمر ادامه یافته است و در هر دوره ای مطابق با سیاست ها و اهداف حاکمان آن دوره، تلاش برای تغییر ریشه ای و نمادین شوشی یا شوشا دنبال شده است. اکنون نیز تلاش برای دگرگون کردن این شهر مطابق با آمال و امیال ترک گرایانه و پان ترکیستی با جدیت دنبال می شود. به نحوی که در “بیانیه شوشا” الهام علی اف و رجب طیب اردوغان، این شهر مرکز فرهنگی جهان ترک معرفی شد! شوشا یا شوشی در حقیقت قلعه ای دست نیافتنی در بالای کوه است که تسخیر آن به لحاظ نظامی در قرون گذشته بسیار دشوار و در حد غیرممکن بوده است. انتخاب این شهر به عنوان محل امضای بیانیه علی اف و اردوغان برای “اتحاد جمهوری آذربایجان و ترکیه”، انتخابی نمادین است تا نشان دهد که این دو سیاستمدار، به هدفی دست نیافتنی، دست یافته اند! در مقدمه بیانیه شوشا، تصریح شده است که این بیانیه تداوم معاهده قارص 1921 است که میان مجلس کبیر ترکیه برآمده از ویرانی های عثمانی از یک سو و شوروی بلشویکی و جمهوری های گرجستان و ارمنستان و آذربایجان تحت تابعیتش در منطقه قفقاز امضاء شد. ترکیه به موجب معاهده قارص خود را دارای حقوق و امتیازاتی در منطقه قفقاز می داند که یکی از آن مهمترین آنها، تحت الحمایه ترکیه دانستن جمهوری خودمختار نخجوان جمهوری آذربایجان است. اکنون نیز ترکیه اردوغان با امضای بیانیه شوشا با الهام علی اف، کل جمهوری آذربایجان را تحت الحمایه خود فرض می کند و تحت پوشش حقوقی آنها تلاش خواهد کرد حضور و تاثیرگذاری نظامی و امنیتی خود در جمهوری آذربایجان افزایش دهد و حاکمیت جمهوری آذربایجان نیز که این جمهوری را جزئی از جهان ترک تلقی می کند و جمهوری آذربایجان را در خدمت اهداف پان ترکیسم قرار داده است، طبق “بیانیه شوشا” ترکیه را حامی و ضامن امنیت جمهوری آذربایجان تلقی می کند و حتی در رسانه های باکو این محور نیز تبلیغ می شود که سایر کشورهای موسوم به ترک زبان نیز به این بیانیه بپیوندند و از طریق دالانی که دستکم نام آن ساختگی و فاقد ریشه تاریخی است، تحت عنوان “دالان زنگزور” در جنوب ارمنستان به نقطه هدایت “جهان ترک” یعنی ترکیه متصل شوند. اما، مانع و مشکل اصلی که گریبانگیر این سیاست است و منطقه و جمهوری اسلامی ایران و قفقاز و سایر کشورهای منطقه را دچار چالش ها و دردسرهای سیاسی و امنیتی و فرهنگی و نظامی می کند، این است که بر مبنای تفکری تحریف آمیز و آمالی موهوم و با دستکاری هایی تصنعی در فرهنگ و ریشه ها و نمادهای دیرین این منطقه و مردمان اصیلش به جریان افتاده است.
واژگان كليدي: بیانیه, شوشا , آمال, ترک گرایانه ,علی اف , اردوغان ,برهان حشمتی
