بن بست در اوکراین و آینده ی غیر قابل پیش بینی

معصومه محمدی 

پژوهشگر مسائل اوراسیا

مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc

دو سال از آغاز جنگ اوکراین و عملیات نظامی روسیه در اوکراین می گذرد. در این روزها دیگر جنگ در اوکراین با توجه به دیگر تحولات موجود در منطقه توجهات را به خود جلب نمی کند اما درگیری همچنان ادامه دارد. در گیری که هر دو طرف را درگیر چالش هایی جدی کرده است. اما آنچه حائز اهمیت است این است که، چرا با گذشت دو سال و ادامه کمک های نظامی ارائه شده توسط غرب و متحدان اروپایی همچنان اوکراین در چنین وضعیتی قرار داشته و با چنین بن بستی مواجه گشته است؟

جنگ در اوکراین در شرایطی ادامه دارد که مردم این کشور در تلاش برای ادامه زندگی و عادی جلوه دادن زندگی روزمره خود هستند در صورتی که حقیقت امر چیز دیگری است. شرایط در جنوب و شرق اوکراین بسیار متفاوت است. مناطقی چون آودیوکا، شهری در امتداد خط مرزی با 1500 متر طول که ماه هاست درگیری در آن ادامه دارد. روسیه از آغاز عملیات نظامی خود در اوکراین 18 درصد کنترل اوکراین را در اختیار دارد این مناطق شامل کریمه و بخش هایی از منطقه دونباس است سرزمینی که در سال 2014 به تصرف روسیه درآمد و در پی آن حملات و نقشه های فراوانی از سوی کشورهای غربی و اروپایی برای عقب راندن نیروهای روسی از این مناطق در طی این سال ها رخ داده است.

در ماه های آغازین حضور نظامی روسیه در اوکراین، روسیه بخش های مهمی از اوکراین را به تصرف خود درآورده است، با طولانی و تشدید شدن درگیری شرایط جنگ بیشتر به جنگی فرسایشی تبدیل گشته است. ادامه جنگ با شرایط فعلی نیاز به هزینه های انسانی و اقتصادی و نظامی زیادی دارد. رهاشدن طرفین از چنین بن بستی در گرو از میان بردن موانعی چون کمبود تسلیحات، مهمات و نیروی انسانی تازه نفسی است که تاب و تحمل ادامه این درگیری را داشته باشد. طرفین درگیر متحمل تلفات سنگینی شده اند اما به دست آوردن آمارهای دقیق کار دشواری است.  زیرا در چنینی شرایطی هیچ یک از طرفین حاضر به بیان و اعلام اعداد و ارقام دقیق تلفات و پایین جلوه دادن آمادگی خود در طی نبرد نمی باشند. چنین می توان اذعان داشت که آمارهای اعلامی توسط طرفین آماری تقریبی و حدودی است و بر اساس آنها نمی توان شرایط دقیقی از تلفات و هزینه های جنگی طرفین را تخمین زد. نکته اساسی در به بن بست رسیدن نیروهای اوکراینی علاوه بر پایین بودن نیروی انسانی در میدان نبرد، کمبود تسلیحات و مهمات است. اگرچه از زمان آغاز جنگ، اوکراین به شدت وابسته به ادوات نظامی عرضه شده از سوی غرب بوده است و آمریکا و کشورهای اروپایی در حال افزایش تولید تسلیحات خود هستند اما این تولید به اندازه کافی سریع نبوده است که بتواند تامین کننده نیازهای اوکراین باشد. اوکراین در تلاش برای تقویت صنعت دفاعی داخلی خویش است اما این موضوع پروسه ای زمان بر است و در واقعیت غرب در وضعیت مناسبی برای تامین همه تسلیحات مورد نیاز اوکراین نمی باشد و از دلایل اصلی آن بالا بودن هزینه های تولید و تامین تسلیحات مورد نیاز اوکراین است.

آنچه در حال حاضر اوکراین برای تقابل با روسیه در دسترس دارد استفاده از پهپاد است. پهپاد برای اوکراین ارزان و در دسترس است. اوکراین توانسته پهپادهای دریایی را توسعه داده و از طریق آنها توازن در نبرد را با روسیه به وجود آورد. پهپادهایی دریایی گران قیمت تر از دیگر پهپادها هستند و در واقع جت اسکی های اصلاح شده برای حمل مواد منفجره است.

نکته قابل تامل در این درگیری روند و نوع حمایت غرب و اروپا از اوکراین برای ادامه جنگ است. این در حالیست که اتحادیه اروپا اخیرا برای تصویب یک بسته کمک 54 میلیارد دلاری دچار نزاعی داخلی شده است و از طرفی کنگره آمریکا نیز به دلیل سیاست های داخلی و چانه زنی های میان دموکرات ها و جمهوری خواهان در ادامه کمک رسانی به اوکراین دچار مشکلاتی اساسی شده است. همه این عوامل بستگی به انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در ماه نوامبر دارد انتخاباتی که می تواند آینده جنگ در اوکراین را با تحولاتی اساسی روبرو سازد.

هدف سیاسی پوتین این است که روسیه را به عنوان یک قدرت بزرگ جدید، بازسازی کند و نظم سیاسی اروپا را تغییر دهد. برقراری مجدد «وحدت» روسیه، اوکراین و بلاروس، پیش شرط این رستاخیز است. یک آتش بس واقعی، یا کنار گذاشتن تلاش های بیشتر برای فتح اوکراین، برای پوتین نه تنها به معنای کنار گذاشتن آرزوهای او در آن کشور، بلکه کل دیدگاه سیاسی او برای نظم بین المللی آینده است. او منابع عظیمی را در این نبرد سرمایه گذاری کرده است و اگر مجبور به تن دادن به دیگر سناریوهای نامطلوب سیاست خود باشد باز هم به راحتی در مورد آن تجدید نظر نخواهد کرد. 

با توجه به مطالب بیان شده چندین سناریو را میتوان برای آینده نامعلوم اوکراین در نظر گرفت؛

• جنگ روسیه در اوکراین یک درگیری طولانی‌مدت خواهد بود که در سال‌های آینده با درجات متفاوتی از شدت ادامه خواهد داشت. جنگ احتمالاً کم کم به یک درگیری منجمد تبدیل خواهد شد. همانطور که اوضاع پیش می رود، مذاکرات صلح بعید است، زیرا هر دو طرف جنگ را وجودی می دانند، و روسیه و اوکراین هر دو برای به دست آوردن یک پیروزی قاطع در میدان مبارزه ادامه خواهند داد.

در صورت این سناریو انتظار می رود؛ با افزایش خستگی و تلفات سنگین برای هر دو طرف، شدت درگیری به تدریج کاهش یافته و انتظار داریم که نبرد در چند منطقه در اطراف منطقه دونباس در شرق اوکراین متمرکز شود و هر دو طرف برای کنترل کریمه و بخش‌هایی از مناطق دونتسک، خرسون، لوهانسک و زاپوریژژیا بجنگند. مذاکرات اساسی بعید است، زیرا موضوعات مورد بحث قابل مصالحه نیستند: اوکراین برای حق تعیین سرنوشت خود می جنگد، در حالی که پیروز شدن برای بقای روسیه بسیار مهم است. در همین حال، حمایت نظامی، مالی و بشردوستانه غرب از اوکراین ادامه خواهد یافت تا قدرت‌های دیگر (مانند چین) را از انجام اقدامات مشابه (مثلاً علیه تایوان) منصرف شوند. با این حال، با طولانی شدن درگیری و افزایش خستگی از جنگ در میان مردم غربی، حمایت نظامی احتمالاً به تدریج کاهش می یابد، در حالی که  تقاضا از سوی اوکراین برای کمک های تسلیحاتی افزایش می یابد کشورهای اروپایی در حال حرکت برای ذخیره سازی زرادخانه داخلی خود هستند.

• انتخاب احتمالی ترامپ (یا یکی دیگر از نامزدهای جمهوری خواه) به عنوان رئیس جمهور ایالات متحده در سال 2024 می تواند منجر به تغییر شدید سیاست در قبال اوکراین، با اولویت بیشتر اقدامات حمایتی و تغییر تمرکز سیاست امنیت ملی شود. کاهش شدید یا حتی توقف حمایت نظامی و دیگر اشکال مواردی است که با روی کار آمدن یکی از نامزدهای جمهوری خواهان در آمریکا در قبال رفتار در قبال اوکراین انتظار می رود. در چنین سناریویی، ایالات متحده می تواند برای مذاکره بین روسیه و اوکراین فشار بیاورد که منجر به رسمی شدن تلفات ارضی شود. با توجه به اتکای ارتش به تجهیزات ایالات متحده، اوکراین فضای کمی برای اعتراض خواهد داشت.

در صورت وقوع این سناریو؛ روسیه کنترل خود را بر سرزمین های اشغالی اوکراین تحکیم خواهد کرد. دوم، چنین چرخش ناگهانی در سیاست ایالات متحده در قبال اوکراین، اعتماد به تضمین های امنیتی ایالات متحده را نه تنها در اروپا، بلکه در سایر نقاط جهان نیز تضعیف خواهد کرد. این امر از اهداف ژئوپلیتیک گسترده‌تر روسیه برای تضعیف نفوذ ایالات متحده و غرب در سطح جهانی حمایت می‌کند و آن را برای ادامه یک سیاست تهاجمی، توسعه‌طلبانه و ضدغربی تشویق می‌کند. این امر باعث تقویت بیشتر رئیس جمهور ولادیمیر پوتین می شود و بابی برای تصمیمات غیرقابل پیش بینی سیاست خارجی کرملین در قبال کشورهای اتحاد جماهیر شوروی باز می کند. 

• روسیه بخش های بیشتری از شرق و جنوب اوکراین را تصرف می کند

این سناریو تولید تسلیحات داخلی روسیه را از طریق فرار موفقیت آمیز تحریم ها افزایش می دهد. یکی دیگر از محرک های این سناریو می تواند کاهش شدید حمایت غرب از اوکراین باشد. کاهش حمایت نظامی ایالات متحده از اوکراین، به گونه ای که دیگر متحدان غربی قادر به جبران این کمبود نیستند، می تواند منجر به اشغال کامل شرق و جنوب اوکراین توسط روسیه شود، یعنی مناطقی که ادعا می کرد در سپتامبر 2022 ضمیمه شده است – دونتسک، خرسون، لوهانسک و زاپوریژژیا. روسیه همچنین می تواند به سمت جمهوری جدایی طلب ترانسدنستر مولداوی حرکت کند و مناطق اودسا و میکولایف اوکراین را اشغال کند و دسترسی اوکراین به دریای سیاه را به طور کامل مسدود کند.

با تسهیل دسترسی به تمام سرزمین‌های اشغالی و فراتر از آن، چنین اقدامی موقعیت روسیه را در این کشور امن‌تر می‌کند و توانایی اوکراین برای عقب‌نشینی در برابر پیشروی‌های روسیه را پیچیده‌تر می‌کند. این مناطق در سیستم اقتصادی و سیاسی روسیه ادغام خواهند شد و یک نظم اداری روسیه از بالا به پایین تحمیل خواهد شد که جایگزین نخبگان محلی اوکراینی خواهد شد. با این حال، این رویداد منجر به بی‌ثباتی طولانی‌مدت در این مناطق خواهد شد، زیرا روسیه با مقاومت شدید بخش‌هایی از جمعیت اوکراین از طریق ناآرامی‌های داخلی و جنگ چریکی مواجه خواهد شد.

واژگان کلیدی: روسیه، اوکراین، ایالات متحده آمریکا، اروپا، جنگ

1https://ecfr.eu/article/ukraines-survival-three-scenarios-for-the-war-in-2024/

2https://www.eiu.com/n/the-war-in-ukraine-eius-revised-scenarios/

3https://www.chathamhouse.org/events/all/open-event/ending-russo-ukrainian-war-scenarios-and-consequences

4https://www.iras.ir/tag/%d8%a7%d9%88%da%a9%d8%b1%d8%a7%db%8c%d9%86%d8%8c%d8%b1%d9%88%d8%b3%db%8c%d9%87%d8%8c%d8%ac%d9%86%da%af/