بررسی عناصر همگرایانه میان ج. ا. ایران و کشورهای آسیای مرکزی و نقش آنها در برقراری ثبات و امنیت این منطقه

سمیه پسندیده

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

1- همگرایی موضوعی یا همگرایی منطقه­ای

صاحبنظران معتقدندجریانات سیاسی در عرصه بین­المللی حاوی پنج گرایش مختلف خواهد بود. همگرایی منطقه­ای، وابستگی متقابل، وابستگی، نظام جهانی، میراث مشترک بشری و همکاری و مبادلات رژیمی.[1] با آشکار شدن ناتوانی کشورها در تامین امنیت و رفاه جامعه، بیان مطالبات مردم نسبت به حکومتها روز به روز اضافه­تر می­شود. صاحب­نظران همگرایی برای مدت دو دهه درباره راه­های همکاری کشورها بحث می­کردند، گروهی که به نام کارکردگرا مشهورند و میترانی صاحب نظر معروف آنهاست مدعی شدند که روندهای جدید فوق ملی نه­تنها به نیازهای رفاهی جدید جامعه جواب می­گویند، بلکه فضای ناامن آنارشیک بین­الملل را نیز متحول خواهند کرد، لذا همکاری در زمینه­های فنی که حیطه محدود و مشخصی دارند بهتر می­توانند بر نا امنی غلبه کنند.[2] درباره چگونگی همکاری میترانی معتقد است همکاریهای فنی و اقتصادی به­طور خودکار زمینه را برای فراهم­سازی فضای همکاری پدید می­آورد.  او در این باره متذکر می­شود که « اگرچه همکاریهای فنی یا اقتصادی نمی­توانند به امنیت منجر شوند ولی پایه­هایی را ایجاد میکنند که موجب موافقتهای امنیتی نیز می­گردد.

کارل دویچ به نوع دیگری این روند جدید را وصف و تفسیر می­کند. به نظر کارل دویچ دو روند متفاوت همگرایی ممکن است شکل گیرد. او این دو روند را به نامهای همگرایی ادغام شده و همگرایی کثرت­گرا نامگذاری می­کند. به نظر کارل دویچ همگرایی می­تواند زمینه ساز چهار ارزش زیر شود: حفظ صلح، حصول ظرفیتهای چند منظوره، نیل به بعضی از وظایف خاص و بالاخره کسب هویت و تصویری جدید از خود. در مورد شرایط زمینه ساز همگرایی، دویچ به جهار مسئله ارتباط متقابل، سازگاری عملی ارزشها و یادداشتهای مشترک، و واکنش­پذیری متقابل و بالاخره پدیدار شدن نوعی هویت و یا وفاداری مشترک اشاره دارد. پس با این دیدگاه، همگرایی زمانی قابل حصول است که مجموعه­ای از شرایط فراهم آمده باشد.[3]

از لحاظ تاریخی شاهد آنیم که در بسیاری از موارد، زمانی که فقر ریشه کن شده و زمینه­های توسعه اقتصادی و فنی فراهم آمده است، میل به همگرایی هم زیاد شده است، و به عکس بروز مشکلات ناشی از رکود و تورم به شدت همگرایی را مورد تهدید قرار داده است. در نظریه هونتزیگر همگرایی می­تواند اشکال مختلفی داشته باشد:

نقطه آغاز حرکت می­تواند جغرافیایی و یا فرهنگی باشد و یا از احساس بی عدالتی و فساد ناشی از تقسیم قلمرو و واقعیت تاریخ یا فرهنگ مشترک بروز کند( اتحاد و همبستگی آمریکا، نهضت اروپایی سال 1949، اتحاد و همبستگی اعراب)، این نقطه آغاز می­تواند ایدئولوژیک، اقتصادی یا سیاسی باشد(آتلانتیک­گرایی، اروپایی­گرایی).[4]البته هونتزینگر به این امر اشاره ندارد که صرفا آن دسته از همگرایی­ها در دوران جدید موفق هستند که از مسائل غیر هویتی و تمدنی آغاز شده­اند و در نهایت به همبستگی ایده آل رسیده­اند.

اصطلاح همگرایی از مفاهیم و واژه­های خاص علوم سیاسی و روابط بین­الملل می­باشد که به طور معمول در مقابل اصطلاح واگرایی به کار برده می­شود. منظور از همگرا شدن کشورها یا جوامع مختلف، نزدیک شدن آنها به یکدیگر به منظور اتخاذ مواضع مشترک در زمینه­های گوناگون سیاسی، اقتصادی، نظامی و مانند آن است.[5] از آنجایی که تاریخ حیات سیاسی جوامع بشری همواره شاهد همگرایی­ها و واگرایی­های متعددی بوده است، در نتیجه این مساله مورد توجه دانشمندان و نظریه پردازان علم سیاست قرار گرفته است.

با ذکر این مقدمه، مقاله حاضر قصد دارد با استفاده از نظریه­های دانشمندان علم سیاست درباره چگونگی و علل ایجاد همگرایی بین جوامع مختلف، به موضوع ” همگرایی میان کشورهای آسیای مرکزی و ج.ا.ایران” بپردازد. در این نوشتار تلاش می­شود تا به کمک تحقیقات انجام شده به وسیله نظریه­پردازان روابط بین­الملل، عوامل متعدد همچون وجود مسائل تاریخی و جغرافیایی،  وجود مشکلات و دردهای مشترک، بهره­مندی از فرهنگ مشترک، چون اعتقاد داشتن به دین واحد، نیازهای متقابل و همچنین مسائلی چون نژاد، زبان و مانند آن در میان کشورهای آسیای مرکزی و ایران بررسی شود و سپس به تقش آنها در تامین ثبات و امنیت منطقه پرداخته شود.

2- آشنایی با کشورهای آسیای مرکزی

1-2 قرقیزستان

قرقیزستان کشور است در آسیای مرکزی و پایتخت آن بیشکک است و معنای آن سرزمین قرقیزها است. این جمهوری با 198500 کیلومتر مربع مساحت در قسمت شمال شرقی آسیای مرکزی واقع شده است، در شرق و جنوب شرقی با چین، درشمال با قزاقستان و در جنوب با تاجیکستان و از غرب با جمهوری ازبکستان هم مرز است. جمعیت این کشور 5 میلیون نفر است که 1/2 نفر آن ساکن در پایتخت هستند. این کشور شامل 7 استان بنامهای چوی، ایسیق کول، نازین، تالاس، باتکن، اوش و جلال آباد است، و شهر بیشکک به صورت مستقل اداره می­شود. زبان اصلی مردم آن روسی و قرقیزی، و 75 درصد مردم این کشور مسلکان و 20 درصد آنها مسیحی و 5 درصد آنها نیز پیرو سایر ادیان می­باشند. به لحاظ  موقعیت آب و هوایی در دسته معتدل کوهستانی قرار دارد و دارای بهار و تابستان معتدل و زمستانی سرد است.

2-2 حکومت در قرقیزستان

تا پیروزی کمونیستها در شوروی سابق، قرقیزستان بخشی از ترکستان روسیه بود، سپس در سال 1926 میلادی، یکی از جمهوریهای اتحاد جماهیر شوروی شد. قرقیزستان پس از فروپاشی شوروی در سال 1991 مستقل شد و عسگر آقایف، رهبر حزب کمونیست قرقیزستان به ریاست جمهوری این کشور رسید و از آغاز استقلال تا سال 2005 میلادی قدرت را در دست داشت و می­خواست تا پایان عمر در مقام ریاست جمهوری باشد، از این رو مردم پایتخت شورش کردند و به کاخ ریاست جمهوری و مجلس هجوم آوردند، بدین ترتیب طی یک فرایند معروف به انقلاب رنگی یا مخملی موجب تغیر ریاست جهوری شدند و عسگر آقایف به روسیه پناهنده شد و قربان بیک باقیف به جای او به ریاست جمهوری رسید. برخی از کارشناسان و تحلیل­گران سیاسی معتقد هستند که باقیف به کمک آمریکاییها روی کار آمده و در واقع حکومت او زایده یک انقلاب مخملی است.

3-2 اقتصاد قرقیزستان[6]

تولید ناخالص داخلی در قرقیزستان 41/11 میلیارد دلار، و درآمد سالانه آن 2100 دلار در ازای هر نفر است. جمعیت نیروی کار 344/ 2و درصد اشتغال در بخش­های مختلف کشاورزی 48، صنایع5/12 و خدمات 5/39  می­باشد. نرخ تورم 5/24 و نرخ بیکاری 18 درصد است، و مقدار بودجه سالانه دولت در بخش درآمدها 17/1 میلیارد دلار و در بخش هزینه­ها 192/1 میلیارد دلار است. نرخ رشد تولید ناخالص داخلی 6 درصد، و میزان ذخایر ارز و طلا 29/1 میلیارد دلار است. اقلام مهم وارداتی قرقیزستان از جهان شامل: ماشين آلات، پشم گوسفند، گوشت، تنباکو، طلا، جيوه، اورانيوم، کفش، پنبه، لامپ، نيرو محرکه مولد برق، و شرکای عمده در زمینه صادرات سوييس، روسيه، قزاقستان، چين، افغانستان، ازبکستان می­باشد. حجم کل واردات از ایران 44 میلیارد دلار و اقلام مهم وارداتی از ایران البسه، پسته، پوشش و رنگها، انواع کف پوشها، چای سیاه و حجم کل صادرات به ایران 18 میلیوم دلار و  اقلام مهم صادراتی به ایران شامل ضایعات فولاد و آلومینیوم، باطریها و انباره­های مصرف­شده، انواع جعبه دنده­ها و چرخ دنده­ها، غلات، جرثقیل­های سقفی، ماشینهای خردکننده سنگ و خاک است.

4-2 قزاقستان

قزاقستان نهمین کشور جهان از نظر وسعت است، اما اغلب خاک این سرزمین وسیع را زمین‌های استپی و نیمه بیابانی پر کرده است. مساحت این کشور دو میلیون و 727 هزار و 300 کیلومتر مربع است و با کشورهای روسیه قرقیزستان، ترکمنستان، ازبکستان و چین هم‌مرز است. این کشور همچنین از جنوب غربی به دریای خزر متصل است. مرز این کشور با دریای خزر یک هزار و 894 کیلومتر است. از نظر جمعیت، قزاقستان شصت و دومین کشور جهان است. وسعت زیاد این کشور سبب شده در هر کیلومتر مربع از قزاقستان شش نفر زندگی ‌کنند. در عین حال این کشور سه بازه زمانی را در خود جای داده است. پایتخت این کشور آلماتی است. 53/7 درصد از مردم این کشور را مسلمان،8/7درصد را روس‌های ارتودکس، 3/12 درصد را باپتیست‌ها تشکیل می‌دهد. جمعیت این کشور از زمان استقلال آن از اتحاد جماهیر شوروی سابق در سال 1991 کاهش پیدا کرده است. در سال 1989 جمعیت این کشور 16 میلیون و 464 هزار و 464 نفر بود و در سال 2006 این رقم به 15 میلیون و 300 هزار نفر رسید. البته این کاهش برمی‌گردد به مهاجرت روس‌ها در سال‌های اولیه پس از فروپاشی شوروی.

5-2 حکومت در قزاقستان

قزاقستان به صورت جمهوری اداره می‌شود. رئیس‌جمهور در این کشور رئیس نیروهای نظامی است و حق وتوی مصوبات پارلمان را دارد. نخست وزیر مسئول تشکیل کابینه است و رئیس دولت قزاقستان محسوب می‌شود. رئیس جمهور کنونی این کشور نورسلطان نظربایف است و نخست وزیر آن کریم ماسیمف که از 10 ژانویه سال 2007 کار خود را آغاز کرده است. قزاقستان دو پارلمان دارد، یکی مجلس است که از نظر اختیارات در رده پایین‌ترین قرار دارد و دیگری مجلس سنا است. مجلس در مجموع 77 کرسی نمایندگی و سنا 39 کرسی دارد. قزاق‌ها متشکل از دو نژاد مغول و ترک هستند که در قرن سیزده میلادی به منطقه قزاقستان مهاجرت کردند و در قرن 18 میلادی این منطقه تحت سلطه روس‌ها درآمد.

6-2 اقتصاد قزاقستان[7]

تولید ناخالص داخلی 8/103 میلیارد دلار و در آمد سالانه در ازای هر نفر 5060 دلار است. جمعیت نیروی کار و درصد اشتغال در بخش­های مختلف کشاورزی: 5/31 صنایع: 4/18 تجارت: 50 درصد است.نرخ تورم در قزاقستان 17% و نرخ بیکاری 6/6 % و مقدار بودجه دولت در بخش درآمدها 47/33 میلیارد دلار و در بخش هزینه­ها 23/36 میلیارد دلار است. نرخ رشد تولید ناخالص داخلی 5/8 و میزان ذخایر طلا و ارز در این کشور 87/19 میلیارد دلار می­باشد. حجم کل واردات از جهان در قزاقستان 38/45 میلیارد دلار، و اقلام مهم وارداتی از جهان شامل: مـاشين آلات و تجهيـزات، محصـولات فلـزي، مـواد غـذايـي، و حجم کل صادرات به جهان 97/71 میلیارد دلار واقلام مهم آن شامل نفت و فرآورده هاي نفتي، فلزات آهني، دارو، مـاشين آلات، غلات (گنـدم)، پشم، گـوشت، ذغال سنگ است. حجم کل واردات از ایران 11/61 میلیارد دلار است و اقلام مهم وارداتی از ایران شامل: پسته تازه يا خشک کرده، پيراهن يقه اسکي، پوليور، لوستر و ساير وسايل روشنايي برقي، قفسه بايگاني، سيب تازه، ساير لوله ها و شلنگ ها از مواد پلاستيکي، لوازم خانه داري از مواد پلاستيکي، وسايل نقليه حمل و نقل کالا، گرمکن ورزشي به صورت دست، کشباف، ساير رنگها و ورني­ها می­باشد. حجم کل صادرات به ایران 3/29 میلیارد دلار و اقلام مهم صادراتی  به ایران شامل: انواع فراورده­های شمش آهن، فولاد، جو، گندم و چاودار است.

7-2 ازبکستان

جمهوری ازبکستان کشوری در آسیای میانه است که در سال ۱۹۹۱ پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی استقلال خود را به دست آورد. این کشور از غرب و شمال با قزاقستان، از شرق با قرقیزستان و تاجیکستان و از جنوب با ترکمنستان و افغانستان همسایه است. پایتخت ازبکستان تاشکند و مساحت آن برابر 447400 کیلومتر مربع، جمعیت این کشور حدود ۲۸ میلیون و ۲۶۸ هزار نفر است. ۸۸ درصد از مردم ازبکستان مسلمان هستند که اغلب آنها پیرو مذهب شیعه‌اند، زبان رسمی این کشور ازبکی است. کشور ازبکستان دارای ۱۲ استان (ولایت) و یک جمهوری خودمختار است که عبارت­اند از: شهر تاشکند، استان اندیجان، استان بخارا، استان فرغانه، استان جیزک، استان نمنگان، استان نوایی، استان قشقه‌دریا، استان سمرقند، استان سیردریا، استان سرخان‌دریا، استان تاشکند، استان خوارزم و جمهوری خودمختار قره‌قالپاقستان. ازبکستان پرجمعیت‌ترین کشور منطقه آسیای میانه است و بزرگترین تولیدکننده پنبه در جهان به شمار می‌آید. گاز، نفت و طلا از غنی‌ترین منابعی است که در طبیعت این کشور نهفته است.

8-2 حکومت در ازبکستان

رئیس حکومت در این کشور رئیس جمهور است. اسلام کریم‌اف، رئیس جمهور این کشور، در سال ۱۹۹۰ با رای شورای جماهیر انتخاب شد و تاکنون بر مسند قدرت است. اگربخواهیم به‌‌شکلی دقیق­تر درباره وضعیت او در رهبری ازبکستان قضاوت کنیم باید گفت اواز ژوئن 1989 یعنی دوسال قبل از فروپاشی شوروی زمانی که به‌عنوان دبیر اول حزب کمونیست انتخاب شد و زمام امور ازبکستان را در دست گرفت، اما او توانست در دسامبر1991 به‌عنوان اولین رئیس‌جمهوری ازبکستان پس از استقلال نام خود را در تاریخ این کشور ثبت کند. با آنکه قرار بود پنج سال پس از آن برای بار دوم در انتخابات شرکت کند، تحت شرایطی ویژه تصمیم گرفت با برگزاری همه پرسی در مارس 1995 مدت ریاست‌جمهوری خود را تا سال 2000 تمدید کند. کریم اف در ژانویه 2000 مجددا برای دومین بار درانتخابات پیروز شد اما این‌بار هم تنها پس از دو سال با اصلاح قانون اساسی درسال 2002 دوره ریاست‌جمهوری را از 5  سال به هفت سال افزایش داد. او در انتخابات 2007 نیز  بار دیگر توانست رهبری از بک­ها را در دست بگیرد.

در ازبکستان، رئیس دولت نخست وزیر است که رئیس جمهور او را انتخاب می‌کند. بر اساس قانون اساسی ازبکستان رئیس جمهور باید با رای مردم برای دوره‌ای هفت ساله (قابل تمدید برای دور دوم) انتخاب شود. شورای عالی قانون‌گذاری در این کشور ۱۰۰ کرسی دارد که ۸۴ نماینده آن با رای مردم و ۱۶ نماینده به انتخاب رئیس جمهور برای دوره‌ای پنج ساله انتخاب می‌شوند. مجلس ملی این کشور ۱۲۰ کرسی دارد که نمایندگانش با رای مردم برای دوره‌ای پنج ساله تعیین می‌شوند.

اقتصاد در ازبکستان

تولید ناخالص داخلی در ازبکستان 75/55 میلیارد دلار و نرخ رشد تولید ناخالص داخلی 8 %[8] و سرانه تولید ناخالص ملی 31/22 میلیارد دلار است. سهم بخش هاي اقتصادي در توليد ناخالص ملي: کشاورزی 27.6%، صنعت 4/29% و خدمات 43% است. محصولات وارداتی این کشور شامل ماشین‌آلات و تجهیزات، مواد غذایی، مواد شیمیایی و فلزات آهنی و غیرآهنی است که از کشورهای روسیه (8/27 درصد)، کره جنوبی (2/15درصد)، چین (4/10 درصد)، قزاقستان (3/7درصد)، آلمان (1/7 درصد)، اوکراین (8/4درصد) و ترکیه (5/4 درصد) وارد می‌شود. میزان ذخایر طلا و ارز در این کشور 75/6 میلیارد دلار، میزان صادرات به جهان 3/5 و میزان واردات از جهان 9/5 میلیارد دلار است، مهمترین اقلام صادراتی آن به جهان پنبه، طلا، گازهاي نفتي، مس، روي و عناصر شيميايي راديو اکتيو، و مهمترین اقلام وارداتی از جهان اجزاء و قطعات وسايل نقليه موتوري، لوله­های آهنی و فولاد، نفت خام، ترکيبات دارويي و چوب است.  ميزان صادرات ازبکستان به ايران 209737 هزار دلار( 8 ماه اول 1387) و میزان واردات ازبکستان از ایران 49218 هزار دلار(8 ماهه اول 1387) است[9]. گفتنی است کالاهایی چون پنبه، خاک رس، پروفیل آهن و فولاد، روی، گندم، ابریشم و لوبیا از جمله کالاهای صادراتی ازبکستان به ایران و الیاف سنتتیک، کاشی و سرامیک، کفش، پسته، سنگ روی، نخ، لوازم خانگی و مواد بهداشتی از جمله کالاهای صادراتی ایران به کشور ازبکستان است.[10]

9-2 ترکمنستان

کشور ترکمنستان در آسیای میانه واقع شده است که از جنوب با افغانستان و ایران، از شمال با ازبکستان و قزاقستان و از غرب با دریای خزر همسایه‌است و از طریق این دریا با کشورهای جمهوری آذربایجان و روسیه نیز همسایه‌است. پایتخت ترکمنستان عشق­آباد، واقع در استان آخال است که از لحاظ سياسي- اداري کاملا مستقل عمل مي­کند و با جمعيتي بيش از 000/500 نفر پرجمعيت ترين شهر کشور محسوب مي­شود.  ترکمنستان داراي 15 شهر و 74 شهرك و پنج ولايت یا استان است که استانهای آن عبارتند از:

–     ولايت آخال به مرکزيت آنو با 4/95 هزار کيلومتر مربع وسعت و 575 هزار نفر جمعيت.

–      ولايت بالکان به مرکزيت بالکان آباد با 5/138 هزار کيلومتر مربع وسعت و 375 هزار نفر جمعيت.

–        ولايت ماري (موری) به مرکزيت شهر ماري با 7/86 هزار کيلومتر مربع وسعت و 881 هزار نفر جمعيت.

–      ولايت لباب به مرکزيت شهر ترکمن آباد 8/93 هزار کيلومتر مربع وسعت و 800 هزار نفر جمعيت.

–      ولايت داش اوغوز (به مرکزيت شهر داش اوغوز) با 6/73 هزار کيلومتر مربع وسعت و 757 هزار نفر جمعيت.

10-2 حکومت در ترکمنستان

حکومت ترکمنستان جمهوری ریاستی و تک‌حزبی است و رئیس جمهور اختیارات گسترده‌ای دارد. رئیس جمهور ترکمنستان و شخص اول این کشور از هنگام استقلال تا سال ۲۰۰۶ صفرمراد نیازف بود و رئیس جمهور کنونی کشور قربان قلی بردی محمداف است. سیاست ترکمنستان بیطرفی در مسائل جهانی و منطقه‌ای است. براساس قانون اساسي جديد كه در تاريخ 18 مي 1992 به تصويب رسيد، ساختار حكومت به سه قوه مجريه، قضايه و مقننه تقسيم مي‌گردد: قوه مجريه رئيس جمهور عالي ترين مقام رسمي و بالاترين مرجع اعمال حاكميت ملي است كه براساس قانون اساسي كانديد رياست جمهور بايد 40 سال سن، تركمن و در اين كشور زندگي كرده باشد. رئيس جمهور براي مدت 5 سال و با رأي مستقيم مردم انتخاب شده و انتخاب يك فرد بيش از دوبار متوالي ممكن نيست. رئيس جمهور رئيس دولت هم هست يعني پست نخست وزيري را هم به عهده دارد. گستردگي وظايف و اختيارات رئيس جمهور در نظام حكومتي تركمنستان نشان مي دهد كه وي بر خلاف مفاد قانون اساسي، بر قواي مقننه و قضائيه نيز اشراف كامل داشته و اكثر اختيارات و اهرم هاي قدرت در دست وي است. هر چند قانون اساسي تركمنستان حق تشكيل احزاب سياسي را ضمانت كرده است. اما در حقيقت اين است كه حزب كمونيست سابق تركمنستان در تمام زمينه‌ها و ابعاد سياسي و اجتماعي، اقتصادي و غيره بر اين كشور چيرگي داشته و با بكار گيري تجربيات چندين ساله تشكيلات حزبي هر چند تغيير نام داده معذلك همان پيكره و نهاد را حفظ كرده است.[11]

11-2 اقتصاد ترکمنستان[12]

تولید ناخالص داخلی در این کشور ترکمنستان 91/26 میلیارد دلار و درآمد سرانه آن در ازای هر نفر 5200 دلار است. جمعیت نیروی کار و درصد اشتغال در بخش­ کشاورزی 2/42، صنایع 14، خدمات8/37 درصد است. مقدار بودجه سالانه دولت ترکمنستان در بخش درآمدها 66/1 میلیارد دلار و در بخش هزینه­ها، 62/1 میلیارد دلار، و نرخ رشد تولید ناخالص داخلی 10 درصد است. میزان ذخایر طلا و ارز در کشور ترکمنستان 17/5 است. سهم حجم کل واردات ترکمنستان از جهان 5/4 میلیارد دلار و این اقلام شامل: ماشین آلات، تجهیزات و مواد غذایی، مواد شیمیایی است. حجم کل صادرات از این کشور به جهان 5/7 میلیارد دلار و شامل: گاز طبیعی، نفت خام، پنبه و منسوجات، پتروشیمی است. حجم کل واردات از ایران 120 میلیون دلار و شامل: وسایل نقلیه موتوری برای حمل و نقل 10 نفر یا بیشتر، کف پوشها، نخ، شیرینی، رنگها، لوازم خانه و مواد شوینده است. حجم کل صادرات آن به ایران 602 میلیون دلار است و شامل: بنزین و سایر روغنها، پلی پتروپنلین­ها، گاز طبیعی، پروپان مایع شده، اوره، نخ و اسیدهای چرب است.

12-2 تاجیکستان

تاجيكستان کشوری در آسیای مرکزی که در جنوب با افغانستان به طول 11206 مرز مشترک دارد، در شمال غربی آن ازبکستان قرار دارد که طول این مرز بالغ ۱۱۶۱ کیلومتر بوده و در شمال به اندازه ۸۷۰ کیلومتر با قرقیزستان مرز دارد، همچنان در سمت شرق تاجیکستان چین قرار دارد که دارای ۴۱۴ کیلومتر مرز با تاجیکستان است. کل مساحت این کشور ۱۴۳٬۱۰۰ کیلومتر مربع، و جمعیت آن۷٬۲۱۵٬۷۰۰  نفر است(آمار مربوط به سال 2008). تاجیکستان کشوری کوهستانی و سرسبز با بارندگی فراوان است که می‌تواند صادرکنندهٔ آب و برق به سایر کشورها باشد،  و کشوری است مرتفع که رشته‌کوه پامیر آن را پوشانده است، ولی در شمال کشور، منطقه پست فرغانه وجود دارد. طبق قانون اساسی در تقسیمات کشوری، تاجیکستان به واحدهای زیر تقسیم شده است: ولایت خودمختار کوهستان بدخشان به مرکزیت خاروغ، ولایت سغد به مرکزیت خجند، ولایت ختلان به مرکزیت قُرغان‌تپه، ناحیه‌های تابع جمهوری که یک واحد اداری را تشکیل می‌دهند و شامل هیچ کدام از ولایت‌ها نیستند و مستقیماً از پایتخت کشور اداره می‌شوند.

13-2 حکومت در تاجیکستان

امام­علی رحمان از سال ۱۳۷۱ ریاست جمهوری تاجیکستان را به عهده دارد. در سال ۱۳۷۱ ، پس از برکناری اجباری رحمان نبی ، نخستین رهبر این کشور پس از استقلال از اتحاد جماهیر شوروی سابق، امام علی رحمان، که پیشتر رئیس یک مجتمع کشاورزی بود، به مقام ریاست شورای عالی تاجیکستان منصوب شد. در سال ۱۳۷۳ ، رحمان به مقام ریاست جمهوری انتخاب شد . پس از پایان دورهٔ پنج ساله ، او دوباره در سال ۱۳۷۸ به مدت هفت سال دیگر به این مقام برگزیده شد.در سال ۱۳۸۲ ، در یک همه‌پرسی ، ۹۳٪ مردم به اصلاح قانون اساسی (برای ممکن‌شدن انتخاب دوبارهٔ رحمان) رای مثبت دادند. دولت می‌گوید که ۹۶٪ مردم در این همه پرسی شرکت کرده‌اند. در نوروز ۱۳۸۶ ه‍.خ. (۲۰۰۷ م) امام­علی رحمانف خواستار آن شد که او را امام­علی رحمان بنامند. از آنجا که امکان تمدید دوره ریاست جمهوری در کنار ده‌ها اصلاحیه دیگر به رأی گذاشته شد، منتقدان دولت گفتند که رأی مردم با آگاهی کامل نبوده است.

به تأكيد كارشناسان، تاجیکستان کم ثبات‌ترین جمهوری آسیای مرکزی است.[13] این بی‌ثباتی ناشی از کشمکشها و خشونتهایی است که پس از جنگ داخلی(1993-1995 میان دولت و نیروهای مخالف) بطور مکرر رخ داد و اثرات خود را بر کشور بر جا گذاشت. تاجیکستان از سوی همسایگان خود متهم شده که به اسلامگرايان راديكال اجازه می­دهد از خاک آن کشور برای برپا کردن اردوگاههای آموزشی استفاده کنند، دولت تاجیکستان همواره این اتهام را رد کرده است. تاجیکستان به علت مشکلات امنیتی مداوم و شرایط اقتصادی وخیم خود سالها به حمایت روسیه متکی بود و تنها کشوری در منطقه بود که به نظامیان روسیه اجازه استقرار در خاکش را داد.

14-2 اقتصاد در تاجیکستان

تولید ناخالص داخلی در کشور تاجیکستان 7/3 میلیارد دلار، و میزان درآمد سرانه در ازای هر فرد 390 دلار است. کل جمعیت نیروی کار در این کشور1/2 میلیون نفر است که در بخشهای کشاورزی 2/67 ، صنایع5/7 و خدمات 3/25 درصد مشغول به کار هستند. مقدار بودجه سالانه دولت در بخش درآمدها71% و در بخش هزینه­ها 67%  و نرخ رشد تولید ناخالص داخلی 8/7 درصد است. میزان ذخایر طلا و ارز در این کشور 235% میلیارد دلار است. حجم کل واردات تاجیکستان از جهان 8/2 میلیارد دلار است و این اقلام وارداتی شامل: انرژي برق، فرآورده هاي نفتي، اکسيد آلومينيوم، ماشين آلات و تجهيزات، مواد غذايي، و حجم کل صادرات تاجیکستان به جهان 6/1 میلیارد دلار است که شامل: آلومينيوم، انرژي برق، پنبه، ميوه جات، روغن گياهي، منسوجات است. حجم کل واردات از ایران 140 میلیون دلار و اقلام وارداتی شامل : شیرینی، خشکبار،رنگها، روغنها(سویا،آفتابگردان)، هیدروکسید آلومینیوم، چای و تخم پرندگان هستند و حجم کل صادرات به ایران 40 میلیون دلار و شامل: آلیاژها و قراضه و ضایعات آلومینیوم ،پنبه،مولدهای گاز هوا با گاز آب، مفتول، اوره، پیله کرم ابریشم است.

3- بستر مناسب همگرایی

اگرچه بعد از فروپاشی شوروی کشورهای استقلال یافته به خصوص در منطقه آسیای مرکزی تلاشهای زیادی را در سطوح مختلف داخلی، منطقه­ای و فرامنطقه­ای برای نشان دادن استقلال تمام و کمال خود انجام دادند، اما ناکامی آنها در تامین نیازها و وابستگی متقابل به زیرساختهای اولیه آنان را به ایجاد سیستم منطقهای برای رفع این نیازها واداشت ولی به دلیل قصور دولتمردان این منطقه موفقیت چندانی حاصل نشد.

ابتدا جا دارد تا به این مسئله پرداخته شود که آیا کشورهای منطقه آسیای مرکزی و ایران می­توانند با یکدیگر همگرا شوند؟ به عبارت دیگر، کشورهایی که در طول تاریخ حیات سیاسی جامعه بشری توانسته­اند به وحدت و همگرایی دست یابند دارای چه خصوصیات و ویژگیهایی هستند؟ در این قسمت به عنوان نمونه تنها به چند ویژگی اصلی اشاره می­شود:

الف) داشتن سابقه همگرایی

دانشمندان علوم سیاسی و روابط بین الملل شرایط خاصی را برای ایجاد همگرایی بین کشورهای مختلف در نظر می­گیرند. به عقیده آنها جوامعی می­توانند در راستای ایجاد همگرایی بین خود و دیگران گام بردارند که از نظر تاریخی، سابقه وحدت و همگرایی بین آنها وجود داشته باشد، یعنی در مقاطعی از تاریخ خود، موجودیت سیاسی واحدی داشته و سپس به دلایل مختلف دچار اضمحلال، فروپاشی و تجزیه شده­اند. بنابراین کشورهایی که در طول تاریخ حیات خود هیچ گاه در یک واحد سیاسی گردهم نیامده و هویت مشترکی نداشته اند، برای ایجاد همگرایی بین خود با مشکلات زیادی روبرو خواهند شد برعکس، کشورهایی که این وضعیت را تجربه کرده باشند، به سادگی می­توانند این تجربه را تکرار نمایند. اگر به تاریخ مراجعه کنیم در می­یابیم که کشورهای آسیای مرکزی تا دو دهه قبل تجربه پیوند با اتحاد جماهیر شوروی را داشته­اند و حتی سابقه پیوند میان خود کشورهای آسیای مرکزی حتی بیشتر از تاریخ پیوند با اتحاد شوروی است. تعدادی از این کشورها نیز دارای تاریخ مشترک با ایران هستند، بنابراین تجربه همگرایی میان این کشورها خود بستر مناسبی به شمار می­آید.

ب) نظام سیاسی مردم سالار

نظریه پردازان روابط بین الملل همچنین عقیده دارند کشورهایی که دارای نظام سیاسی استبدادی و غیر مردم سالار هستند توانایی ایجاد همگرایی با سایر کشورها را ندارند. نظام های سیاسی استبدادی، همان طوری که در سیاست­های داخلی خود از روش­های خشونت آمیز استفاده می­کنند به همین ترتیب در سیاست خارجی خود نیز بسیار خشن بوده و به طور معمول همواره با همسایگان خویش در حالت نزاع و درگیری به سر می­برند.[14] از زمانی که اتحاد شوروی برقرار بود و پس از آن نیز تاجیکستان، قراقستان، قرقیزستان و ترکمنستان همکاری خوبي با یکدیگر داشته­اند  و اين همكاري‌ها هنوز نیز ادامه دارد. مشکل اساسی در رابطه با ازبکستان است؛ این جمهوری می‌خواهد ژاندارم منطقه باشد و چهارکشور دیگرآسیای مركزي در جهت منافع آن کشور فعاليت کنند.

ولی نکته­ای که دارای اهمیت بسیار بالایی است، روسای جمهوری قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان هستند که حدود 20 سال و يا بیشتر در راس قدرت قراردارند و در واقع لذت قدرت و منصب  این اجازه را نمي‌دهد تا به نسل نو امکان جایگزیني را بدهند و با افکار و شیوه‌های جديد در رشد کشور‌شان سهیم باشند و همسایگی و همزیستی مسالمت‌آمیز را تقویت كنند. بنابراین زمان آن رسیده که مردم کشور‌های آسیای مركزي برای رسیدن به همگرایی منطقه‌ای دست در دست هم دهند تا بدین وسیله امکان شکوفایی خود را ابتدا در زمینه اقتصادی و سپس در ابعاد دیگر فراهم سازند چراکه رشد اقتصادی زمینه‌ساز رشد در دیگر بخش‌های سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی می‌باشد، و متاسفانه این مساله یکی از ضعفهای آسیای مرکزی به شمار می­آید.

ج) سیاست خارجی فعال و برون گرا

کشورهایی که از نظر سیاست خارجی درونگرا هستند و در رویارویی با مسائل جهانی همواره از خط مشی انزواطلبانه پیروی می­کنند، تمایل چندانی برای همگرایی با سایر کشورها از خود نشان نمی­دهند. رسیدن به همگرایی منطقه‌ای در میان کشور‌های آسیای مركزي به تنهایی و یا با حضور برخی از کشور‌ها میسر نمی‌باشد. در این میان هر چند سه کشور تاجیکستان، قزاقستان و قرقیزستان از هر اقدامی‌در جهت همگرایی منطقه‌ای جانبداری می‌کنند، اما ترکمنستان و ازبکستان در جریان همگرایی فعال نیستند و همواره شاهدیم كه ازبکستان در دامن زدن به اختلافات میان همسایگان پیشگام بوده و ترکمنستان دنیای خود را از دیگران جدا می‌کند و همه اینها مانعی مهم در رسیدن آسیای مركزي به این داروی شفا بخش یعنی همگرایی منطقه‌ای است، اما تاجیکستان می‌توان گفت که این کشور در تاریخ 19 ساله اخیر یعنی سال‌های بعد از استقلال، بیشترین سعی را در ایجاد روابط دوستانه با دیگر کشور‌های منطقه داشته است. این تلاش باید بین تمام کشورهای آسیای مرکزی صورت بگیرد و ج.ا. ایران نیز باید به عنوان یک قدرت منطقه­ای کمک کند تا با اقداماتی مثل فعالیتهای اقتصادی تمامی این کشورها را به همکاری با یکدیگر ترغیب نماید.

2-3 عناصر همگرایی میان آسیای مرکزی و ایران

الف) جغرافیای سیاسی

پنج کشور مستقل آسیای مرکزی که از اتحاد شوروی سابق جدا شدند، منطقه وسیعی با وسعت 1542000 کیلومتر مربع و جمعیتی 56  میلیونی را در اختیار خود دارند. منطقه آسياي مركزي و قفقاز با برخورداري از پيشينه تمدني و ژئوپليتيك خاص خود، همواره در تمامي اعصار مورد توجه قدرت‌هاي موثر عصر خود بوده و در طول تاريخ، تحولات اين منطقه حساس بر منافع سايرين اثرگذار بوده است. به دلیل وجود ذخایر وسیع انرژی در سواحل دریای مازندران و قزاستان و ترکمنستان این منطقه از اهمیت ژئوپلتیکی خاصی برخوردار شده است.

ب) اقتصاد و سرمایه­گذاری و تجارت

بعد از فروپاشی شوروی و استقلال یافتن آنها، کشورهای آسیای مرکزی از مشکلات اقتصادی بسیاری رنج می­برند، چراکه اغلب تک محصولی و در راستای تامین نیازهای شوروی سابق طراحی شده شده­اند. فراهم نمودن بستر مناسب از سوی کشورهای آسیای مرکزی و ایران برای سرمایه­گذاری و فعالیتهای اقتصادی و تجاری و برقرای امکان انجام تحقیقات مشترک در بخش تجارت و سرمایه گذاری برای یافتن فرصتهای مطلوب و موضوعاتي همچون انرژي، آب، غذا و حمل و نقل به نوبه خود مي‌توانند  موجب افزایش رویکرد همگرایی میان این کشورها ­شود و کلا فعالیتهای اقتصادی و تجاری یکی از قوی­ترین عوامل همگرایی میان کشورها است.

ج) مسئله انرژی

با توجه به اهمیت مسئله انرژی ، این بخش در زمره فعالیت های مورد توجه کلیه کشورهای  منطقه­ای بشمار می­رود. ایران، ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان به عنوان کشورهای دارای منابع انرژی غنی در این منطقه  هستند و علاوه بر آنها با گذر زمان هر روز بر اهميت درياي خزر به عنوان يكي از مخازن غني انرژي افزوده مي‌شود كه با تدوين استراتژي مدون و منسجم منطقه‌اي مي‌توان از اين مؤلفه مهم در جهت تأمين حداكثري منافع مشترك بهره جست. اتصال خطوط انتقال برق در منطقه به منظور انجام مبادلات فصلي را از ديگر اقدامات مشترك است كه با حمايت و پيگيري كشورهاي آسياي مركزي و قفقاز و جمهوري اسلامي ايران زمينه‌هاي مناسبي را ايجاد كرده است.[15] این همکاری و همگرایی در بخش انرژی هم منابع مالی و توان سیاسی به همراه می­آورد، و هم با توجه به حساسیت مسئله امنیت انرژی منجر به افزایش برقرای امنیت، ثبات و صلح در منطقه می­شود.

ه) ریشه­های فرهنگی، قومی و دینی مشترک

کشورهای آسیای مرکزی برخی در میان خود، و برخی نیز با ایران دارای ریشه­های فرهنگی، قومی و دینی مشترک هستند و حتی زبان مشترک روسی میان آنها و زبان مشترک پارسی میان ایران و تاجیکستان یکی از نمودهای همگرایی است و تنها نیاز به مدیریت و تقویت جنبه­های اشتراک دارد، چراکه تمام عوامل فوق­الذکر اگرچه عامل قوی در جهت رویکرد همگرایی است ولی به همان میزان نیز احتمال مناقشات و بروز مشکلات قومی و دینی را نیز دربردارد. استفاده از عناصری مثل تاریخ، فرهنگ، زبان، ادبیات و آداب رسوم مشترک میان مردم این کشورها یک راه­کار مناسب در راستای ایجاد یک اتحاد منطقه­ای با توانایی­های بالقوه است، و علاوه بر این اسلام نیز در پیوند مردمان این منطقه به یکدیگر می­تواند نقش اساسی ایفا کرده کند. همینطور که مسئله اتحاد سه کشور فارسی زبان افغانستان، تاجیکستان و ایران مطرح شده است و از جانب جمهوری اسلامی پیگیری می­شود.

4- مقابله با واگرایی و اهمیت همگرایی

با بررسي اجمالي تحولات منطقه آسياي مركزي در قرن 18 و 19 میلادی، و با مطالعه وضعیت کنونی آسیای مرکزی در مي‌يابيم كه اين منطقه همانند برخي از مناطق ديگر جهان قرباني سياست‌هاي ناشي از تفكر محافظه‌كارانه رئاليسم كلاسيك و سيستم موازنه قدرت با منشاء اروپايي بوده است، ارزيابي از ساختار قدرت و تحولات اين  منطقه بدون توجه به نقش قدرت‌هاي بزرگ و موثر امكان‌پذير نبوده و امروزه نيز ما شاهد تاثيرگذاري اين متغير مهم در تحولات اين دو منطقه مي‌باشيم. قدرت‌هاي بزرگ تمام تلاش خود را در مناطق پيراموني برپايه ايجاد كانون‌هاي بحران مصروف داشته و از هرگونه همگرايي كشورهاي پيراموني ناخرسند بوده‌‌اند و مانع همگرايي منطقه‌اي در بين این كشورها شده و مي‌شوند.

برخی قدرتهای فرامنطقه­ای به دلایل خاص سیاسی و جغرافیایی اکنون تلاش می­کنند تا منطقه آسیای مرکزی را تحت نفوذ و سیطره خود درآورند. به عنوان مثال آمریکا به دلیل برخی اهداف و منافع مثل انزوای جهموری اسلامی و مقابله با اسلام­گرایی، کارشکنی­هایی در منطقه صورت می­دهد و این اقدامات آمریکا باعث بروز واگرایی در منطقه می­شود. با جریان یافتن هوای اسلام­خواهی و جستجوی یافتن راه­هایی برای گسترش ارتباطات با کشورهای مسلمان و به ویژه جمهوری اسلامی ایران آمریکا نگران رشد اسلام خواهی در این منطقه شد و به روسای جهور این کشورها به نفوذ اسلام تحت تاثیر ایران هشدار داد و به بهانه در خطر بودن منافع روسیه در ارتباط با رشد اسلام گرایی،  در واقع سعی در از بین بردن تهدید” اتحاد کشورهای اسلامی” بر علیه خود را دارد. از طرفی هم سیاست تحریم ایران توسط آمریکا قصه جدیدی نیست و هدف آن هم جلوگیری از ظهور ایران به عنوان یک قدرت منطقه­ای است، و اعمال فشارهای آمریکا بر ایران سبب کمرنگ شدن نقش ایران به عنوان قدرت منطقه می­شود، و این در حالی است که دولتهای آسیای مرکزی نباید زمینه را برای گسترش نفوذ قدرتهای فرامنطقه­ای فراهم کنند و باید مشکلات خود را با دستان خود حل نمایند.

از دیگر ویژگی‌های روند تحولات در آسیای مركزی  که منجر به واگرایی می­شود، می‌توان به  درگیری‌های منطقه‌ای، مسائل اقلیت‌های قومی و مرز‌های بین­الدولی، فاجعه زیست محیطی آرال و مداخله بازیگران منطقه‌ای و بین المللی نام برد. متاسفانه بسیاری از ویژگی‌های روند تحولات در آسیای مركزی تحت تاثیر ویژگی آخر یعنی مداخله بازیگران منطقه‌ای و بین المللی است. در واقع قدرت‌های بزرگ به خصوص سازمان همكاری و امنیت اروپا تلاش گسترده‌ای برای تاثیر‌گذاری در روند توسعه این كشور‌ها كرده‌است.[16]

5- نقش ج.ا.ایران در منطقه آسیای مرکزی

درپایان کلام، برای جمع­بندی مطالب فوق به اقداماتی که باید توسط این دولتها و همچنین ج. ا. ایران در راستای افزایش همگرایی صورت گیرد، اشاره می­کنیم. ایران به دلیل تاریخ كهن و علایق سنتی كه با منطقه دارد و هم به دلیل موقعیت ژئوپلیتیكی، جایگاه ویژه‌ای در منطقه آسیای مركزی دارد و این منطقه در سیاست خارجی ایران مورد توجه قرار می‌گیرد. در مورد فعالیت‌های جمهوری اسلامی ایران در منطقه آسیای مركزی، می‌توان گفت که تصمیمات و اقدامات آن به صورت كاركردگرایی بوده است و ایران در این چارچوب کارکردگرایی می‌تواند نقش بسزایی در آسیای مركزی داشته باشد؛ از طرفی به دلیل جایگاه ژئوپلیتیك و ژئواستراتژیك خود و این كه پل میان مناطق انرژی­خیز جهان یعنی خلیج فارس و دریای خزر و اوراسیا است، نقش برجسته‌ای در منطقه دارد. در واقع ایران بین 5 حلقه كلیدی خلیج فارس، دریای خزر، آسیای مركزی، قفقاز، شبه قاره هند و خاورمیانه قرار دارد، این حلقه‌ها كه شامل كشور‌های متعدد است، حلقه‌های امنیتی در جهان نیز محسوب می‌شوند. حال برای اینکه ایران بتواند به عنوان حلقه ارتباطی میان این مناطق پویاترین و اثرگذارترین نقش را ایفا کند باید به­گونه­ای منسجم اهداف سیاست خارجی خود را هماهنگ با منطقه و به­طور کلی محیط بین­الملل همسو نماید.از طرفی توفیق جمهوری اسلامی ایران در تاثیرگذاری در این منطقه منوط به گسترش همگرایی و كاهش واگرایی است و ضرورت‌های استراتژیك امنیت ایجاب می‌كند زمینه‌های قدرت سازی از طریق ائتلاف و همبستگی با واحد‌های این حوزه فراهم آورد. همینطور که در سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران نیز پیش­بینی شده است[17]، ایران برای تبدیل شدن به قدرت اثرگذار منطقه باید به­طور همزمان هم نگرش اسلامی و هم نگرش ایرانی را مبنای کار قرار دهد. این رویكرد زمینه ایجاد وحدت ملی در سطح منطقه را مهیا ساخته و براساس این تفكر، ایران بایستی طی بیست سال آینده به كشوری توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه و الهام بخش در جهان اسلام متكی بر اراده و عزم ملی و دارای تعامل سازنده و موثر در عرصه روابط بین الملل باشد.

ایران باید از هرگونه کم کاری در این منطقه پرهیز کند و در برابر کشورهای فرا منطقه­ای که سعی در اعمال فشار بر ایران را دارند ایستادگی کند و به عقب براند، و با یافتن راه­کارهای عملی در راستای حل مشکلات موجود میان کشورهای آسیای مرکزی که پیشتر نیز به آنها اشاره شد گام بردارد و به عنوان یک قدرت با ثبات زمینه را برای همگرایی و استحکام هرچه بیشتر در منطقه فراهم کند.

 

---

[1] – سیفزاده، سید حسین، اصول ورابط بین­الملل( الف و ب)، نشر میزان،( 1382) ص131

[2] – Narrated by Y. Lieber, theory and world politics, (Massachusetts: Winthrop publishers, 1972), p.42

[3] – سیفزاده، همان، ص133

4- ژاک هونتزینگر، درآمدی بر روابط بین­الملل، ترجمه، عباس آگاهی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد( 1368)، ص 222

5 – اندیشکده روابط بین­الملل، زمینه­های همگرایی کشورهای مسلمان، البرزالله گانی، http://www.irtt.ir/articles/international_policy/post_326.php

[6] – http://www.iccim.ir/fa/index.php?option=com_mtree&task=viewlink&link_id=611&Itemid=28

[7] – http://www.iccim.ir/fa/index.php?option=com_mtree&task=viewlink&link_id=701&Itemid=0

[8] – http://fa.trend.az/capital/macro/1674218.html

[9] –   http://www.tccim.ir/country.aspx?id=8آخرین به روز رسانی این بخش در سال 1387 انجام گرفته است.

[10] – http://www.shabanews.ir/News/No/1187.

[11] – کتاب سبز ترکمنستان.

[12] – اطلاعات این بخش از سایت رسمی اثاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران انتخاب شده است. http://www.iccim.ir/fa/

[13] – http://www.iras.ir/fa/pages/content.php?id=143

15- اندیشکده روابط بین­الملل، زمینه­های همگرایی کشورهای مسلمان، البرزالله گانی، http://www.irtt.ir/articles/international_policy/post_326.php

[15] – http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8812170324

[16] –  http://www.bashgah.net/pages-41300.html

[17] – http://www.maslehat.ir/Contents.aspx?p=67ee04aa-7171-4f72-bdf7-e6f68c3547e5