بررسی تاثیر بحران اوکراین بر اهداف هیدروژنی روسیه

پریسا صبری

دانشجوی دکترای مطالعات روسیه دانشگاه تهران

مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc

عملیات ویژه نظامی روسیه در اوکراین به خوبی این مسئله را نشان داد که دوران وابستگی به انرژیهای تجدید ناپذیر به پایان رسیده است و این نوع وابستگی ناامن و از نظر اقتصادی برای کشورها مضر است. به همین دلیل بسیاری از کشورهای واردکننده انرژی نفت و گاز به این نتیجه رسیده اند که این آسیب‌پذیری‌ها می بایست برطرف شود و به موازات آن افزایش تولید انرژی‌های تجدیدپذیر داخلی آغاز شود. در همین راستا سوخت هیدروژن، به ویژه هیدروژن سبز به عنوان یکی از سوختهای تجدیدپذیر و جایگزین نفت و گاز به دلیل انتشار صفر گازهای گلخانه ای و بدون آسیب به محیط زیست انتخاب شده است. از آنجایی که این نوع سوخت به تنهایی در سطح کره زمین یافت نمی شود و می بایست آن را از ترکیبهای مختلفی همچون متان و یا بخار چاههای نفت استخراج کرد، تولید و مصرف این سوخت به منابع مالی و تکنولوژی های ویژه ای نیاز دارد که کشورهای اروپایی سعی در دستیابی به آن دارند.

درگیری 2022 اوکراین و روسیه دارای پیامدهای میان مدت و بلند مدتی است که فناوریهای سبز را که قبلاً به طور نابرابر توسط کشورهای مختلف مورد استفاده قرار می گرفتند، تقویت میکند. در همین راستا، بریتانیا استراتژی انرژی جدیدی طراحی کرده است که بر بخش هایی مانند انرژیهای هسته ای و انرژیهای تجدیدپذیر تأثیر میگذارد. و یا آلمان، علیرغم اینکه اهداف استقرار انرژیهای تجدیدپذیر خود را بین سال های 2010 تا 2020 از دست نداده است، آخرین مهلت خود را برای انتقال کامل به انرژی های تجدیدپذیر در بخش برق خود تا سال 2035 به تعویق انداخته است. ایتالیا مذاکراتی را برای واردات هیدروژن سبز از تاسیسات خورشیدی بزرگی که در کشورهایی مانند الجزایر و لیبی راه اندازی شدهاند، آغاز کرده است. در اسپانیا نیز نصب تاسیسات انرژی‌های تجدیدپذیر با سرعت قابل‌توجهی به رشد خود ادامه داده است وبرنامه ریزی شده است تا به بیش از 50 درصد تولید برق برسد (ایبار آلونسو و همکاران، 2022: 3).

بر اساس گزارشات اس اند پی گلوبال (2022)، روسیه به عنوان یکی از تولیدکنندگان اصلی گاز طبیعی، قصد دارد تا سال 2030، 20 درصد از بازار سوخت هیدروژنی جهان را تامین کند. اما پس از بحران روسیه و اوکراین و تحریمها علیه روسیه، این هدف زیر سوال رفته است. از این رو، برنامه “شتاب دهنده هیدروژن” توسط کمیسیون اروپا برای تشویق زیرساختهای ذخیره سازی و حمل و نقل، برنامه ای برای سوخت هیدروژنی ایجاد شده است. در این برنامه، 15 میلیون تن هیدروژن سبز اضافی تا سال 2030 علاوه بر 5 میلیون تنی که قبلاً برنامه ریزی شده بود، در دسترس قرار خواهد گرفت. از سوی دیگر آژانس انرژیهای تجدیدپذیر استرالیا (2022)، اعلام کرده است که استرالیا به دلیل پتانسیل عظیمی که برای انرژیهای تجدیدپذیر دارد، این قابلیت را دارد که به یکی از تولیدکنندگان اصلی هیدروژن سبز تبدیل شود. صنعت سوخت هیدروژنی استرالیا با همکاری خود با دولت آلمان یک پله صعود کرده است. دو کشور تصمیم گرفته اند تا در جهت به حداقل رساندن هزینه تولید هیدروژن سبز و سرعت بخشیدن به فرآیند نوآوری در هر دو کشور با یکدیگر همکاری کنند. دولت استرالیا علاوه بر آلمان، با بریتانیا، ژاپن، کره جنوبی و سنگاپور نیز قرارداد سوخت هیدروژنی امضا کرده است. به طور کلی مشارکتهای بین المللی نقش مهمی در فراهم آوردن بازارهای جدید برای تولید هیدروژن تجدیدپذیر و کمک به جهان برای تضمین امنیت انرژی و دستیابی به انتشار صفر گازهای گلخانهای ایفا میکند.

بر اساس گزارشات ری راشا (2022)، کارشناسان GMF هشدار دادهاند که عدم امکان توسعه انرژی هیدروژنی در روسیه در شرایط ژئوپلیتیک فعلی دو چالش جدید برای اقتصاد جهانی ایجاد خواهد کرد. اولین چالش، کاهش سرعت انتقال انرژی در اروپا و جهان است. عدم وجود گاز و هیدروژن ارزان روسیه در بازارهای جهانی، توسعه فناوریهای هیدروژن را گرانتر و جذاب تر خواهد کرد. توسعه اقتصاد سبز بدون همراهی روسیه مستلزم زمان و منابع بیشتری است. ثانیاً، عدم حضور روسیه  در این بازار نقش چین را افزایش میدهد، که به طور فعال در توسعه انرژی هیدروژن سرمایه گذاری خواهد کرد و می تواند به تولیدکننده اصلی نوع جدیدی از سوخت در جهان (از جمله دریافت گاز ارزان از روسیه) تبدیل شود. کارشناسان GMF اطمینان دارند که اتحادیه اروپا و ایالات متحده اکنون باید نیروهای خود را برای توسعه تولید مشترک هیدروژن به منظور کاهش وابستگی خود به پکن مستبد در آینده با یکدیگر متحد کنند.

نویسندگان گزارش اکتبر آژانس بین المللی انرژی (2022)، معتقدند که بحران جهانی انرژی که توسط روسیه تحریک شده است، فرآیند انتقال انرژی به منابع تجدیدپذیر را تسریع خواهد کرد، زیرا قیمتهای بالای سوخت های فسیلی سرمایه گذاری در فناوریهای سبز را تشویق میکند. در نتیجه این تغییرات، جهان در زمان کمتری از قله های تقاضا برای سوختهای سنتی – نفت، گاز و زغال سنگ عبور خواهد کرد. بنابراین، صادرات سوخت فسیلی روسیه هرگز به سطحی که در سال 2021 رسیده بود باز نخواهد گشت و کاهش درآمد روسیه از فروش محصولات انرژی فسیلی بسیار شدیدتر از آنچه قبلا تصور می شد خواهد بود. عملیات ویژه روسیه علیه اوکراین، توسعه فناوری های سبز را با کندی مواجه خواهد ساخته است و انتقال انرژی را به دلیل کمبود هیدروژن ارزان از روسیه به تاخیر میاندازد. آژانس بین‌المللی انرژی بر این باور است که افزایش قیمت سوخت‌های فسیلی باعث افزایش سرمایه‌گذاری در انرژی پاک و تسریع انتقال انرژی خواهد شد.

دولت روسیه طرحهای توسعه انرژی هیدروژنی خود را در سه مرحله تنظیم کرده است. گام اول (2021-2024) شامل ارتقای پروژه های خوشه ای و آزمایشی برای صادرات و سیاست حمایتی ملی مورد نیاز برای تولید حداکثر 200000 تن هیدروژن تا سال 2024 است. مرحله دوم (2025-2035) شامل دستیابی به هدف حجم صادرات و آغاز اولین پروژه تولید هیدروژن تجاری است. یکی از اهداف روسیه صادرات تا دو میلیون تن هیدروژن تا سال 2035 (هدف بهینه 12 میلیون تن) تعیین شده است و این کشور قصد دارد مرکز بزرگ تولید هیدروژن برای صادرات ایجاد کند و در عین حال پروژهای آزمایشی برای استفاده از هیدروژن در بازار داخلی با استفاده از فناوری های داخلی انجام دهد. مرحله سوم (2036-2050) شامل توسعه تولید هیدروژن در مقیاس بزرگ است. این کشور علاوه بر هدف دستیابی به 15 میلیون تن عرضه هیدروژن به بازار جهانی تا سال 2050، قصد دارد با کاهش شدید هزینه تولید هیدروژن، به قیمت فروش 2 دلار در هر کیلوگرم نیز دست پیدا کند. آنچه در مرحله سوم قابل توجه است، طرح تبدیل به تولید هیدروژن بر اساس انرژی های تجدیدپذیر است. هدف گام سوم تبدیل شدن به یکی از بزرگترین صادرکنندگان هیدروژن و ترکیبهای انرژی مبتنی بر هیدروژن و همچنین محصولات صنعت انرژی هیدروژن به منطقه آسیا و اقیانوسیه، کشورهای عضو اتحادیه اروپا است.

مسئله بعدی در مورد تولید انرژی هیدروژنی در فدراسیون روسیه این است که کرملین برای توسعه صنعت هیدروژن، به فناوری و سرمایه گذاری مدرن غربی نیاز دارد. برای مثال، به گفته سایت اخبار جدید (2022)، فناوری‌های الکترولیز آب، ساخت توربین‌های بادی و نصب پنل‌های خورشیدی که برای تولید هیدروژن سبز ضروری هستند، در روسیه توسعه پیدا نکرده است. میزان سرمایه گذاریهای لازم برای اجرای این پروژه ها بیش از 20 میلیارد دلار برآورد شده است. پیش از آغاز عملیات ویژه در اوکراین، فرض بر این بود که شرکای غربی فناوری را به اشتراک بگذارند و بخشی از این پروژه ها را تامین مالی کنند، اما تحریمهای اعمال شده علیه روسیه ایجاد چنین همکاری را غیرممکن کرده است. بنابراین روسیه برای اجرای چندین پروژه هایی نیاز به توافقات اولیه با خریداران آتی را دارد. در سال 2021، اتحادیه اروپا، ژاپن و کره جنوبی به عنوان بازارهای اصلی هیدروژن روسیه در نظر گرفته شدند، اما جنگ انرژی علیه اروپا، شهرت مسکو را به عنوان تامین کننده قابل اعتماد منابع انرژی از بین برده است.

سرنوشت مناقشه اوکراین تاثیر مستقیم بر سیاست انرژی هیدروژنی روسیه خواهد داشت. این بحران همزمان از دو جهت سیاست های انرژی هیدروژنی روسیه را تحت تاثیر قرار داده است؛ در درجه اول بحران اوکراین خسارتهای جبران ناپذیری همچون انفجار خطوط لوله گاز روسیه به اروپا که می توانست برای انتقال انرژی هیدروژنی نیز مورد استفاده قرار بگیرد و از بین بردن زیرساختهای انتقال انرژی و در پی آن از بین رفتن اعتبار جهانی روسیه در بحث تامین امنیت انرژی برای کشورهای وارد کننده را به ساختار انرژی روسیه وارد کرده است. در درجه دوم تحریمهای اعمال شده علیه روسیه توسط غرب و متحدانش امکان توافق در مورد انتقال تکنولوژی تولید انرژی هیدروژنی به روسیه را به صفر رسانده است. از طرفی روسیه فرصت تامین منابع مالی و احداث زیرساختهای هیدروژنی را نیز تحت تاثیر تحریمهای غرب از دست داده است.

در صورت توقف این بحران و صلح طرفین، روند انتقال به انرژی های تجدیدپذیر در روسیه به موازات دیگر کشورها در جهان صورت خواهد پذیرفت. اما چنانچه روسیه تصمیم به اجرایی کردن استراتژیها و اهداف خود در بحث تولید انرژی هیدروژنی بدون خاتمه دادن به مناقشه با اوکراین داشته باشد، در وهله اول میبایست قراردادها و توافقاتی را با کشورهای وارد کننده در ارتباط با تامین منابع مالی و فراهم کردن تکنولوژیهای مورد نیاز برای تولید و استخراج سوخت هیدروژنی انجام دهد. در غیر اینصورت نیاز به بازبینی و تعویق انداختن سند سیاست انرژی خود در ارتباط با سوخت هیدروژنی را خواهد داشت. 

منابع

Australian-German hydrogen program opens for business – Australian Renewable Energy Agency. (2022). URL: https://arena.gov.au/blog/australian-german-hydrogen-program-opens-for-business/

Ibar-Alonso, R., Quiroga-García, R., & Arenas-Parra, M. (2022). Opinion Mining of Green Energy Sentiment: A Russia-Ukraine Conflict Analysis. Mathematics, 10(14), 25-32.

Insight from Moscow: Russia aiming to take major role in global hydrogen markets | S&P Global Commodity Insights. (2022). URL: https://www.spglobal.com/commodity-insights/en/market-insights/blogs/natural-gas/012022-russia-hydrogen-gas-reserves

International Energy Agency. Russia’s invasion of Ukraine has sparked a global energy crisis. (2022). URL: https://www.iea.org/reports/world-energy-outlook-2022/executive-summary

New news. No gas, no hydrogen. Russia may be late with the transition to green energy. URL: https://newizv.ru/news/2022-11-22/ni-gaza-ni-vodoroda-rossiya-mozhet-opozdat-s-perehodom-na-zelenuyu-energetiku-373796 (In Russian language).

Re-Russia. (2022). A Shot in Both Legs: war and sanctions deprive the Russian economy of the opportunity to adapt to the energy transition, China will take advantage of Russia. URL:  https://re-russia.net/en/review/129/ 

,واژگان کلیدی: بررسی ,تاثیر ,بحران اوکراین , اهداف ,هیدروژنی ,روسیه