مریم وریج کاظمی
پژوهشگر ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
در طول استقلال جمهوری های خارج نزدیک اتحاد شوروی، اختلافات و درگیری های مرزی-سرزمینی در قفقاز جنوبی مانند آبخازیا و اوستیای جنوبی در گرجستان و بین ارمنستان و آذربایجان در منطقه کوهستانی قره باغ ، هرازچند گاهی منجر به بحران و درگیری بین طرفین می شود. ضمن اینکه قفقاز جنوبی به دلیل تنوع قومیتی که منعکس کننده فرهنگ اروپایی، روسی،آذری-ترکی و ایرانی است، نقش یک منطقه گسل بین شرق و غرب را بازی می کند. از سوی دیگر منطقه قفقاز جنوبی به دلیل موقعیت ژئواکونومیک به جهت ترانزیت انرژی به اروپا از اهمیت استراتژیکی- ژئوپلیتیکی برخوردار است. اما در سالی که گذشت صحنه عملیاتی قفقاز جنوبی شاهد تنش و درگیری میان دو جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه کوهستانی قره باغ بود که در نهایت به نفع اهداف جمهوری آذربایجان ختم گردید.
به طور مشخص درگیری نظامی در قره باغ، منطقه مرزی مورد ادعای ارمنستان و آذربایجان، به دلیل عدم موفقیت در اقدامات میانجیگری، افزایش نظامی گری و نقض مکرر آتش بس، افزایش داشت تا اینکه در اواخر سپتامبر سال 2020، درگیری های شدیدی در امتداد مرز این منطقه رخ داد که بیش از یک هزار نیروی نظامی و غیر نظامی کشته و صدها نفر از دو طرف مجروح شدند. ارمنستان و آذربایجان توصیه سازمان ملل و کشورهایی مانند ایالات متحده امریکا، فرانسه و روسیه برای پایان دادن به خصومت ها را رد کردند و به جنگ ادامه دادند و با درگیری ها و گلوله باران های چهار روزه در ژوئیه سال 2020 که منجر به کشته شدن یک ژنرال آذری و نزدیک به بیست نفر دیگر شد تنش بین دو طرف شدت گرفت.
با این حال واکنش های منفی و فشار بازارهای انرژی نفت و گاز بر قدرتهای منطقه ای برای از سرگیری مذاکرات صلح بین دو طرف، باعث شد روسیه که تمایل چندانی برای میانجیگری از خود نشان نداده بود، توافق نامه ای را با محوریت استقرار صلح بانان روسی در منطقه به مدت پنج سال به سرانجام برساند. لازم به ذکر است، جمهوری آذربایجان روزانه حدود هشتصد هزار بشکه نفت تولید می کند و صادر کننده قابل توجهی از نفت و گاز به آسیای مرکزی و اروپا است، همچنین خط لوله ترانزیت گاز که در سال 2019 تکمیل شد و از مسیر ترکیه به بازارهای مصرف می رسد و هدف آن کمک به کاهش وابستگی اروپا به واردات گاز روسیه است، در نزدیکی منطقه مورد مناقشه قرار دارد.
بحث استراتژی انرژی جمهوری آذربایجان با شرکای غربی اش همواره از موضوعات اصلی دفاع روسیه از ارمنستان در طی درگیری های گذشته بود، اما در سال های اخیر تغییر سیاست روسیه در بهبود روابط با آذربایجان به نوبه خود به مسکو امکان داد نقش خنثی تری در درگیری های 2020 داشته باشد. روسیه به لطف پایین آمدن قیمت انرژی و سیاست های اقتدارگرایانه رئیس جمهور آذربایجان که منافع غربی ها را در بخش انرژی تضعیف کرد، موضع منفعلانه ای در قبال ارمنستان از خود نشان داد. با این حال ارمنستان نه تنها به خاطر عضویت در CSTO (سازمان پیمان امنیت جمعی)و اتحادیه اقتصادی اوراسیا ، بلکه استقرار نیروهای روسی و حضور چشمگیر اقتصادی روسیه همچنان در محدوده نفوذ روسیه قرار دارد و همین موضوع به همراه بهبود روابط بین مسکو و باکو به روسیه اجازه داد تا میانجیگر اصلی میان ارمنستان و آذربایجان باشد.
بدین ترتیب در 10 نوامبر سال 2020 ،(در طی چهار روز) توافق نامه آتش بس با میانجیگری روسیه جنگ بین جمهوری های ارمنستان و آذربایجان، بر سر منطقه قره باغ را متوقف کرد. البته تركیه که در طی شش هفته جنگ به ویژه با تهیه هواپیماهای بدون سرنشین تهاجمی به نیروهای آذری، در كنار آذربایجان قرار گرفته بود، مستقیماً در مذاكرات صلح شركت نكرد.
اگرچه این توافق نامه توانست توازن قوا بین جمهوری ارمنستان و آذربایجان را کاملا تغییر دهد و پیروزی قاطع نظامی آذربایجان را تأیید کند، اما بسیاری از موضوعات کماکان حل و فصل نشده است و جمهوری ارمنستان آنرا پیمان صلح واقعی نمی داند. ارمنی ها مجبور شدند سرزمینی را که در درگیری های 1991-1994 به دست آورده بودند، تسلیم کنند.آذربایجان هفت منطقه اطراف ناگورنی قره باغ را که در جنگ اول از دست داده بود دوباره بدست آورد و این فرصت را برای حداقل نیم میلیون آذربایجانی فراهم کرد تا پس از بیست و پنج سال آوارگی، مجددا به خانه خود بازگردند. ارمنستان همزمان با عقب نشینی ارتش خود از این منطقه، موافقت کرد که یک راهرو حمل و نقل برای آذربایجان از طریق ارمنستان به منطقه نخجوان آذربایجان باز کند. این امر همچنین باعث شد ارمنستان برای حفظ امنیت خود عمیقاً به روسیه متکی باشد و به طور بالقوه استقلال ارمنستان نیز تضعیف شود که این موضوع با اعتراضات وسیع در ارمنستان مواجه گردید.
روسیه حدود دو هزار نیروی حافظ صلح را بین طرف های درگیر مستقر کرد تا بر انتقال سه منطقه تحت کنترل ارامنه به آذربایجان در مهلت مقرر نظارت کند. طبق این توافق، ارمنی های همچنان کنترل پایتخت قره باغ ، استپاناکرت و اطراف آن را حفظ کرده اند و می توانند از طریق یک راهرو جاده ای که توسط سربازان روسی کنترل می شود، بین شهر خود و خاک اصلی ارمنستان تردد نمایند. البته دولت آذربایجان متعهد شده حقوق ارامنه را در سرزمینهایی که بازپس گرفته است تضمین نماید. این در حالیست که تعداد زیادی از خانواده های ارمنی قبل از ترک منطقه املاک خود را سوزاندند.
درگیری ها در منطقه قره باغ بیش از 100000 غیرنظامی را مجبور به ترک خانه های خود به سمت مناطق امن تر کرد. شکی نیست که درگیری های مداوم بر امنیت مردم تأثیر می گذارد و مانعی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی خواهد بود. در این راستا جاده ها، خطوط برق و گاز و شبکه های ارتباطی در سراسر منطقه آسیب دیده است. ضمن اینکه مقامات بهداشتی ارمنستان گزارش دادند که در طی شش هفته جنگ حداقل 2317 سرباز ارمنی کشته شده اند اما برخی گزارش های رسانه های بین المللی به نقل از مقامات ارمنستان تعداد کشته شدگان را بیش از 3000 نفر ذکر کرده اند. به گفته وزارت دفاع آذربایجان، در سمت آذری، 2 هزار و 783 سرباز کشته شده اند و از وضعیت بیش از 100 نفر از آنها هنوز اطلاعاتی در دسترس نیست. به گفته فعالان ارمنی و بین المللی حقوق بشر نیز سرنوشت صدها سرباز ارمنی که توسط آذربایجان به عنوان اسیر جنگی نگهداری می شوند، همچنان یکی از اصلی ترین موضوعات پس از درگیری به شمار می آید. این در حالیست که آذربایجان داشتن هر اسیر جنگی را انکار می کند. رئیس جمهور آذربایجان، الهام علی اف گفت که کشورش همه اسیران جنگی و سایر اسیران را بازگرداند. وی گفت کسانی که هنوز در بازداشت هستند همانطور که وی توصیف کرد تروریست و خرابکارند چراکه پس از امضای آتش بس به غیرنظامیان آذری حمله کرده بودند. البته گزارشات حاکی از حضور نامحسوس جنگجویانی که عمدتا در سوریه و عراق فعال بودند در نواحی مورد مناقشه ارمنستان و آذربایجان، داشت که عمده حملات را به آنها منتسب کرده بودند، مسئله ای که ارمنی ها آنرا پشتیبانی ترکیه از آذربایجان می دانند.
با این تفاسیر به نظر می رسد توافق نامه صورت گرفته بین دو طرف پایدار نباشد چراکه در ارمنستان و آذربایجان، ملاحظات سیاسی داخلی تقریباً مانع از دستیابی به توافق نهایی خواهد شد. در این راستا وضعیت خودمختاری قره باغ به تعویق خواهد افتاد و مذاکرات آینده برای صلح در این منطقه با احساسات ملی-هویتی و جریانات رادیکالیستی توام خواهد گردید.
کلید واژگان: قفقاز جنوبی،ارمنستان،آذربایجان،جنگ، انرژی،مریم وریج کاظمی
