دکتر حمید احمدی
استاد علوم سياسي دانشگاه تهران و متخصص جنبشهاي اسلامي
ارائه شده در نشست مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC با عنوان ‘آیا تحولات مصر به خاورمیانه قابل تسری است؟’
مقدمه:
بحث من در مورد اخوان المسلمین و جایگاه آن در تحولات اخیر مصر است. در بین احزاب سیاسی مصر به جز حزب الوفد که سابقه صد ساله دارد اخوان المسلمین نزدیک نود سال است که در صحنه سیاسی مصر شرکت دارد. يكي از مهمترين موضوعاتي كه در مورد تحولات آتي مصر مطرح مي شود، گمانه زني در مورد چگونگي نقش آفريني اخوان است. در اين بحث، سعي مي گردد به طور نظامند به جايگاه اخوان و گونه شناسي نقش آفريني آن در تحولات آتي پرداخته شود.
الف: رويكرد محتاطانه اخوان المسلمين:
در زمينه تحولات اخير مصر، اصولا اخوان المسلمین آغازگر این حوادث نبود و می دانیم که هیچکدام از گروههای رسمی مصر نقش چندانی در سازماندهی این جنبش نداشتند. زیرا احزاب سیاسی مصر از اخوان المسلمین گرفته تا دیگران، رويكردي میانه رو و محافظه کار داشته و نسبت به تغییرات و تحولات خیلی محتاط بوده و از اينرو از ابتدا نيز با تحولات به احتیاط برخورد می کردند. علاوه بر اين از ميان گروههاي سياسي، در واقع، اخوان مجافظه كار تر نيز رفتار نمود، آنچنان که در وقایع بیست و پنج ژانویه – یعنی شروع اعتراضات- اخوان مخالف بوده و شرکت ننمود. این امر نشان دهنده درجه احتیاط و محافظه کاری اخوان بود. به طور كلي اين جنبش در شرایط بحرانی محافظه کار شده و در شرایط آرام به سمت اعتدال و میانه روی پیش می روند.
ب: تحليل چرايي رفتار محتاطانه اخوان المسلمين
ب-1- بدبيني ديگر گروهها نسبت به اخوان المسلمين
چرايي رفتار محتاطانه اخوان المسلمین نيازمند یک نوع تحلیل روانشناسی رهبران اخوان است که همیشه در این نود سال گذشته، در میان ترس و امید و فشار و ناامنی زندگی کرده اند. اين وضعيت چه زمانی که بنیانگذاری اخوان که مسائل بین المللی و درگیری بین نیروهای سیاسی موجب بد بینی همه نسبت به جریانات اسلام گرا بویژه اخوان شده بود و چه در شرايط متلاطم امروز که همان شرایط بدبيني به اخوان تقریبا حاکم است، وجود داشته است. مثلاً در دهه 1920 و در زمان بنیانگذارش یعنی حسن البنا، این شرایط باعث شده بود که وی از بیان مواضع اساسی و آن چیزی که در نظر داشتند، خودداری كند. به عنوان نمونه، در مورد پدیده نوع حكومت، آنها هیچوقت بر حکومت اسلامی تاکید نکردند در حالی که همه می دانند اینها دوستدار خلافت اسلامي هستند. امروز هم در طی همین یکی دو هفته اخیر تاکید کردند که اصولا هدف ما حکومت اسلامی نیست و حتی اعلام نمودند كه در این جریانات اخير، گرایشات اسلامی نقشی ندارد. حال چرا اخوان چنين اعلام موضع می کند؟ به نظر من اين امر بخاطر احتمال تشديد فشارها بر اخوان است. دنیای خارج بخصوص کشورهای غربی، دولت های منطقه اي، و همچنين نیروهای سیاسی مخالف، از وجود اخوان به عنوان یک نیروی انحصارگر استفاده می کنند و چنين تبليغ مي كنند که اگر اوضاع سياسي متلاطم شود، اخوان قدرت كشور را قيضه كرده و یک وضعیت نابهنجار را ايجاد خواهند كرد. چنين روندي سبب شده که نیروهای اسلامگرا همیشه در معرض دید باشند. به اين ترتيب اخوان تحت همین فضا، سعی نمود محتاط پیش رفته و خودش را درگیر نکند. اين جنبش بعد از روزهای اول اعتراضات، اعلام موضع کرد و از این قضایا حمایت نمود. اما لازم است به اين نكته توجه شود كه اين بحث که اصولا اخوان به طور رسمي در سازماندهی جنبش نقشی نداشته است، بدین معنی نیست که جوانان هوادار اخوان در ماجرا نقشی نداشته اند. بلكه منظور اين است كه اصولا اخوان المسلمین و بعضی نیروهای سیاسی مصر با حرکت های رادیکال موافق نیستند و این یکی از ویژگی های نیروهای سیاسی خاورمیانه ایی جهان عرب می باشد که دلشان می خواهد به طور تدریجی پیش بروند. اين امر منتج يك برآيند سياسي مهم مي شود كه ممکن است در آینده ائتلافی بین برخي نیروهای سیاسی و گروه های نظامی صورت گرفته و با دادن برخي امتيارات سياسي به اين گروه های سیاسی، نیروهای رادیکال و جوانانی که خواسته های تغييرات بنيادين سياسي هستند، فدا شوند. به طور كلي، در حال حاضر اخوان، یک سیاست محتاط و در عین حال فعال را در پیش گرفته و اعلام کرده كه بنا ندارد در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کند.
پ: راهبرد رفتاري اخوان المسلمين در تحولات آتي مصر: راهبرد بسط نفوذ در جامعه
با تحليل رفتاري اخوان، به نظر مي رسد كه راهبرد اين جنبش، مبتني بر نفوذ در جامعه مصر و تثبیت جایگاه خود است. شيوه هاي عملي كردن اين راهبرد به گونه هاي زير است.
پ-1- اول تلاش براي كسب شناسايي به عنوان يك حزب رسمي
اگر اخوان بتواند به این مهم دست یابد، یکی از بزرگترین موفقیت های اين گروه خواهد بود. البته با توجه به فضای بدبیی نسبت به اخوان المسلمین، چندان مشخص نیست كه موفق شود به عنوان یک حزب سیاسی وارد صحنه شود. يكي از مهمترين موانع اين است كه در جهان عرب و خاورمیانه – که ترکیه هم شامل آن است-قانونی نا نوشته وجود دارد که احزاب و نیروهای سیاسی که رنگ و بوی مذهبی دارند، نمی توانند در صحنه فعالیت کنند. به همین خاطر شما اصلا کلمه اسلام را در اسم احزاب نمی بینید. با این شرایط معلوم نیست اخوان موفق شود با اين وضعيت موفق گردد
پ-2- نفوذ در تدوین قانون اساسی جدید
در اين راستا اخوان سياست صبر را در پیش گرفته که اگردر صورت گشايش سايس، از طریق مشارکت در انتخابات پارلمانی، موضع خود را تقویت کند. براي نيل به اين هدف، اخوان المسلمین حتي از موض گیری تند در مورد خیلی از موضوعات جنجالی مثل منازعه اعراب و اسرائیل پرهیز کرده و اعلام کرده که خواهان برگزاری یک رفراندم در مورد کمپ دیوید است تا مشخص شود آیا مردم همچنان وفادار به صلح با اسرائیل هستند یا خیر. همین امر درجه احتیاط اخوان را نشان می دهد که صریحا اعلام نمی کند ما خواهان قطع رابطه با اسرائيل هستیم.
پ-3- آزمايش نگرش مردم در مورد خواسته هاي سياسي خود در انتخابات پارلمان
اخوان از طریق نمایندگان خودش در خارج از مصر مسائلی را مطرح می کند مثلا یکی از نمایندگان اخوان در انگلستان عنوان کرده بود باید برای جنگ با اسرائیل آماده شد. حتمالا آنها می خواهند با تست کردن افکار عمومی، شرایط داخلی، منطقه ایی و بین المللی را ارزیابی را در مورد خواسته هاي خود ارزيابي نمايند. بنابراين اگر احساس كنند كه فضاي سياسي باز است، مشخص است که اين گروه، قویترین نیروی سیاسی مصر است. احتمالا اين گروه در پارلمان آتي قدرت زیادی بدست آورده و احتمال اینکه برای ریاست جمهوری نامزد شوند هم وجود دارد.
نتيجه گيري:
به عنوان نتيجه گيري اين بحث بايد متذكر شد كه در تحليل ها، نباید در مورد قدرت اخوان المسلمين اغراق کرد. در حقيقت به رغم اهميت نيروي سياسي اخوان، اين گروه سلطه و هژمونی کامل بر جامعه مدنی مصر ندارد. شاید قویترین جريان باشد اما هژمونی كامل بر نيروه هاي سياسي ندارد. به هرحال همانطور که اشاره کردیم، اخوان سیاست صبر و انتظار و ميانه روي در پیش خواهد گرفت و در عین حال به تقویت خودش خواهد پرداخت. سناريويي كه نبايد از آن غافل شد اين است که اخوان، قربانی ائتلاف و اتحاد نیروهای داخلی، ارتش، دولت های غربی و آمریکا شده که در یک توافق – هرچند غیر رسمی- به اخوان اجازه وارد شدن به صحنه سیاسی را ندهند.
