بحران آب در سیستان، پیامد سه دهه ناامنی در افغانستان

احمد رشیدی نژاد

پژوهشگر جغرافیای سیاسی

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

با جدا شدن افغانستان از خاک ایران در سال 1857م به موجب معاهده پاریس، مسئله حقابه رودخانه “هیرمند” یا به قول افغان‌ها “هلمند” به یکی از مسائل مهم دو کشور تبدیل شد(خبرگزاری فارس، 24/9/1392). به طوری که، پس از سال‌ها به نتیجه نرسیدن مذاکرات و حکمیت‌های مختلف میان سران حکومتی ایران و افغانستان، سرانجام در سال 1948 بر اساس پیشنهاد آمریکایی‌ها، کمیسیون سه نفره‌ای از سوی دولت‌های ایران و افغانستان انتخاب شد تا به بررسی موضوع و ارائه توصیه‌های لازم بپردازد.

در فوریه 1951 کمیسیون دلتای رود هیرمند[که شامل آمریکا، کاناد و شیلی می‌شد]،  گزارش خود را تسلیم، و سهم ایران از آب هلمند را 22  مترمکعب تعیین کرد. ایران این پیشنهاد را رد و تقاضای سهم آب بیشتری کرد. “اسدالله علم” وزیر دربار شاه ایران در خاطرات 1969 خود نوشته است که افغان‌ها اعلام آمادگی کردند که در صورتی که ایران دسترسی افغانستان به بندرهای چابهار و بندرعباس را بهبود بخشد و در کمک‌های توسعه این کشور مشارکت کند، آب بیشتری در اختیار ایران بگذارند. چهار سال بعد در سال 1973، “امیرعباس هویدا” نخست وزیر ایران و “موسی شفیق” نخست وزیر افغانستان قراردادی را امضا کردند که براساس آن جریان آب افغانستان به ایران 22 مترمکعب در ثانیه و برای ایران امکان خرید میزان اضافی 4 مترمکعب در ثانیه در “سال‌های نرمال آبی” را نظر می‌گرفت(Aman، 7/8/2016). در قرارداد آمده است که نزدیک به ۱۴ درصد آب رودخانه در سال‌های عادی آبی، مربوط به ایران است و اگر آب کمتری از ۵٫۶  میلیارد متر مکعب در رودخانه در جریان باشد، آب کمتری به ایران هدایت شود و برعکس(میری، 23/5/1396).

هیرمند که بخش‌های از آن به عنوان خط مزی بین ایران و افغانستان در نظر گرفته شده است، با حوضه‌ي آبريزي به گستره‌ي 350 هزار كيلومترمربع از خاک افغانستان سرچشمه می‌گیرد. طول اين رود را از 1150 تا 1450 كيلومتر، پهناي آن را از 200 تا 600 متر و عمق آن را 2 تا 5 متر بيان كرده‌اند. سرشاخه‌هاي هيرمند از ارتفاع 3800 متري كوه پغمان در 60 كيلومتري باختر كابل سرچشمه مي‌گيرد. بدين ترتيب آب اين رودخانه بيشتر از ذوب برف‌هاي هندوكش تأمين مي‌شود. اما در طول مسیر چند شاخه‌ي فرعي از جمله (ارغنداب) و (ترنك) به شاخه‌ي اصلي اضافه مي‌شوند. هيرمند در محل كوهك به دو شاخه اصلي تقسيم شده كه يكي از اين شاخه‌ها به نام رود سيستان، در ايران به درياچه‌ي هامون مي‌ريزد و ديگري كه پريان مشترك نام دارد، قسمتي از مرز ايران و افغانستان را تشكيل مي‌دهد كه در نهايت به هامون پوزك در سرزمين افغانستان مي‌ريزد(اطاعت و ورزش، 1391: 199). همچنین در موادی از قرارداد مذکور آمده بود که: «افغانستان موافقت دارد اقدامی نکند که ایران را از حقابه آن از آب رود هیرمند(‌هلمند) بعضاً یا کلاً محروم سازد… افغانستان اقدامی نخواهد کرد که حقابه ایران برای زراعت به طور کلی نامناسب شود»(خبرگزاری فارس، 24/9/1392). با این حال، این قرارداد در پی ناامنی و تحولات سیاسی این کشور، از جمله کودتای 1973، اشغال ا توسط شوروی سابق در همان سال و روی کار آمدن حکومت طالبان در سال 1995، نه تصویب و نه اجرایی شد(Aman، 7/8/2016). به طوری که شرایط مناسبی برای بررسی چگونگی اجرای این قرارداد  تا شهریور ۱۳۸۳ که نخستین نشست کمیسران آب رودخانه هیرمند برگزار شد، فراهم نشد(میری، 23/5/1396). این مسئله بویژه در زمان حکومت طالبان به اوج خود رسید. در زمان حكومت طالبان در افغانستان، خشكسالي شديدي در بخش‌هايي از آسياي مركزي، ايران، افغانستان و پاكستان رخ داد كه به مدت چهار سال ادامه يافت. كاهش بارندگي و اختلا ف نظرهاي ناشي از ديدگاههاي ايدئولوژيك سران دو كشور، ظاهراٌ طالبان را به اين نتيجه رساند كه براي تحت فشار قرار دادن جمهوري اسلامي ايران، آب ورودي به ايران را با بستن دريچه‌هاي سد “كجكي” و “ارغنداب” به طور كامل قطع كند(اطاعت و ورزش، 1392: 206)، ماجرایی که به مرور موجب خشک شدن تالاب هامون و تبعات آن در ایران گردید. به طوری که، امروزه “تالاب” دیگر واژه‌ای مناسب برای هامون نیست، چرا که هامون بیش از آنکه به تالاب شباهت داشته باشد، زمینی خشک و تفتیده است(خبرگزاری مشرق، 8/3/1396). این در شرایطی است که این دریاچه، در زمان اوج، تنوع اکولوژیکی قابل ملاحظه‌ای از 150 گونه پرنده مهاجر را به خود اختصاص داده(چون هیرمند تنها منبع آب تازه در طول هزاران کیلومتر مسیر مهاجرت این پرندگان از روسیه تا اقیانوس هند بود) و حدود ۱۴۰ گونه ماهی را در خود جای می‌پرورانید. که امروزه  به طور کامل از بین رفته‌اند(https://reliefweb.int).

در چنین وضعیتی، بازتاب خشک شدن دریاچه هامون در بادهای موسمی سیستان نمود یافت، که موجب شد این بادها از ۱۲۰ روز به ۱۸۰ روز افزایش پیدا کنند(خبرگزاری مشرق، 8/3/1396). پیش‌تر دریاچه نقش بسیار مهمی در خنک کردن آب و هوای منطقه در زمان وزش بادهای 120 روزه داشت، اما با خشکیدگی تالاب هامون حجم زیادی از رسوبات و شن‌های خشک شده کف دریاچه هامون و رودخانه هیرمند تا حدود 300 کیلومتر به همراه باد به حرکت درآمده و موجب افزایش گرد و غبار و آلودگی هوا در منطقه شده است که در بسیاری از موارد این آلودگی از 5 برابر حد بحران نیز فرا رفته و لذا موجب تهدید حیات انسانی و جانوری منطقه گردیده است(خبرگزاری فارس، 24/9/1392). تا جایی که، در زمينه‌ي مهاجرت و تخليه‌ي جمعيتي روستاها نيز كه از پيامدهاي كاهش و قطع جريان آب هيرمند به سمت ايران بوده است، مي‌توان به مواردي اشاره كرد كه در پي مي‌آيد. تعداد كلّ روستاهاي خالي از سكنه‌ي سيستان از 150 روستا در سال 1375 به 236 روستا در سال 1381 افزايش يافته است (اطاعت و ورزش، 1391: 208). از طرفی شيوه‌ي زندگي برخي از ساكنان منطقه به فعاليت‌هايي چون قاچاق مواد مخدر، كالا، سوخت و… تغییر یافته است. این در صورتی است که کار آنها تا دو دهه پیش ماهیگیری بود و مجموع صید سالیانه آنها از ۱۲ هزار تُن نیز فراتر می‌رفت. (خبرگزاری مشرق، 8/3/1396). براساس آمار موجود، به هنگام پرآبي هامون، حدود 1090 خانوار روستايي در بخش ماهيگيري و حدود 2000 خانوار روستايي نيز در كنار فعالیت‌های اقتصادي ديگر، به شكار پرندگان آبزي مشغول بودند(اطاعت و ورزش، 1392: 208). اما حالا تقریباٌ همگی بیکارند و در ویرانه‌های روستاهای متروکی زندگی می‌کنند که در حاشیه رودخانه‌هایی ساخته شده بودند که روزگاری پرآب و شکوفا بودند. (خبرگزاری مشرق، 8/3/1396).

منابع

اطاعت جواد، اسماعيل ورزش( 1391). هيدروپوليتيك هيرمند: دلايل، آثار و پيامدها. فصلنامه پژوهش‌هاي جغرافياي انساني، شماره‌ي 80 .

میری یاسر(23/5/1396). اختلاف بر سر حقابه هیرمند، مساله‌ای قدیمی ولی حیاتی. اندیشکده راهبردی تبیین. مجموعه مقالات مرداد ماه 1396. http://tabyincenter.ir/20533

(24/9/1392). گزارشی از اوضاع و احوال دریاچه هامون. خبرگزاری فارس. www.farsnews.com/news/13920924000735

(8/3/1396). سایه سدهای افغانستان بر اقتصاد ایران. خبرگزاری مشرق. www.mashreghnews.ir/news/730333

AMAN FATEMEH(2016/8/7). Water Dispute Escalating between Iran and Afghanistan. Atlantic Council SOUTH ASIA CENTER. www.atlanticcouncil.org/publications/issue-briefs/water-dispute-escalating-between-iran-and-afghanistan.

Iran: The Hamun lake crisis(25 Sep 2002). https://reliefweb.int/report/iran-islamic-republic/iran-hamun-lake-crisis.

واژگان کلیدی: بحران آب ، سیستان، پیامد، سه دهه، ناامنی ، افغانستان