دکتر محمد حسن صنعتی
كارشناس مسائل آسياي مركزي
مركز بين المللي مطالعات صلح-IPSC
با روی کار آمدن دولت سیزدهم در جمهوری اسلامی ایران ، به نحوی امیدوار کننده و بیش از گذشته در دستگاه دیپلماسی ایران سخن از تثبیت سیاست خارجی متوازن ، توسعه منطقه گرایی و تثبیت سیاست همسایگی به عنوان ارکان اصلی روابط فرامرزی به میان می آید. با این حال ، به نظر می رسد هنوز نشانه های بسنده ای از عمل به این رویکرد از سوی دست اندر کاران اجرای سیاست های منطقه ای ایران در میدان دیپلماسی مشاهده نمی شود. از سویی ، تغییرات و تحولات مثبت با هدف گسترش ارتباطات و تعامل با کشورهای منطقه و جهان در رویکردهای ازبکستان – پس از درگذشت اسلام کریموف اولین رئیس جمهور این کشور در سال 2016 و روی کار آمدن شوکت میرضیایف با 6/88 درصد آرا – آنقدر بوده است که بتوان از دوران نوین این کشور با عنوان دوران پساکریموف یاد کرد. مع الوصف ، روابط ج.ا. ایران با ازبکستان نیز سطح نازلی داشته است .
موانع
ممکن است حاکمیت نوعی لائیسیته در مناسبات داخلی و روابط خارجی کشوری چون ازبکستان که مردم آن سالها در دوران پیش از فروپاشی شوروی ، تحت تاثیر نظامی الحادی قرار داشته اند بر گسترش ارتباط این کشور با کشورهایی با حاکمیت اسلامی چون ایران اثر منفی گذاشته باشد ( یولداشوا گلی، ” روابط ایران و ازبکستان ، مشکلات و راه حل ها” ، پایگاه اینترنتی دیپلماسی ایرانی، 12/4/1400) . اما این تاثیر نمی تواند نقشی اساسی در این جهت داشته باشد چرا که در نظام نوین روابط بین الملل ، کشورها چنین مولفه هایی را نوعا داخلی دانسته ، روابط خود با جهان را با هدف منافع ملی تنظیم می کنند. بعلاوه ایران از دهه های گذشته سابقه تعامل تجاری و اقتصادی با کشورهای مختلف با نظام های مشابه را دارد.در این زمینه می توان عمدتا متمرکز بر مولفه هایی چون فقدان متخصص و نیروی کار ماهر جهت حضور کارآمد در محیط جهانی شده بود (همان) که مستقیما بر نقشه راه توسعه و پیشرفت اقتصادی کشورها اثر می گذارد. نظر به سیاستها و فرآیندهای طی شده در دو کشور در دهه های اخیر، می توان چنین پنداشت که ازبکستان علاقه بیشتری به داشتن و گسترش روابط از این نوع از خود نشان می دهد.
از منظری دیگر ، ضعف نسبی دو کشور در تامین منابع مالی لازم جهت سرمایه گذاریهای بزرگ که عمدتا در طرف ایرانی متاثر از محدودیتهای ناشی از تحریم باعث تردید طرف های مقابل می شود ، باعث شده تا چندان که باید و شاید گام های موثر در جهت بهبود و توسعه روابط برداشته نشود.مضافا اینکه دوگانه های حضور امریکا – روسیه و امریکا – چین در منطقه ، می تواند بر پویایی روابط دیپلماتیک ایران و ازبکستان اثر منفی نهاده باشد.در این ردیف ، حضور ترکیه در منطقه با توجه به همزبانی رسمی این کشور با ازبکستان که به رغم فارس زبان بودن دست کم نیمی از شهروندان خود ، زبان ازبکی و درواقع زبان ترکی را زبان رسمی دانسته است بی تاثیر بر از دست رفتن فرصت های گسترش روابط ایران و ازبکستان نبوده است. موانعی از این دست باعث شده تا روابط دو کشور محدود به مقولاتی چون تجارت ماهواره یا ارتباط دانشگاه های دو کشور گردد.
دو کشور بعضا تجربه همکاری در کشوری ثالث چون افغانستان را نیز مورد بررسی قرار داده اند . اما در این زمینه نیز مشکلاتی چون فراگیر نبودن هیئت دولتی مسلط در کابل ، رسمیت نیافتن این جناح قدرت به مثابه دولت رسمی افغانستان در نهادهای بین المللی و مهم تر از همه بی ثباتی و گستردگی ناامنی، امکان همکاری کشورهایی چون ایران و ازبکستان در این کشور را از بین برده است.
در زمره موانع فراروی روابط دو کشور ضوابط دست و پاگیر هم باید مورد بررسی و بازنگری واقع شوند . از آن جمله است محدودیت در ورود ارز ( سایت وزارت امورخارجه ج.ا. ایران، 19/5/1401) نیز خروج ارز در مبادی ورودی و خروجی ، همچنین کندی هایی که در ارتباط های بانکی وجود دارد.
زمینه های همکاری
نازل بودن سطح روابط ایران و تاجیکستان در حالی است که زمینه های همکاری فراوانی بین دو کشور به چشم می خورد و به نظر می رسد اراده ای لازم است تا این ظرفییتها را وارد میدان فعالیت و روابط دیپلماتیک فیمابین نماید. مثلا همچنان امکان همکاری ایران و ازبکستان در کریدور حمل و نقل آینده و مشخصا به قصد بهره برداری از سرمایه گذاری عظیم ایران در منطقه چابهار وجود دارد. از دیگر زمینه های همکاری دو کشور ارتباطات علمی ، آموزشی و فناوری است خصوصا که ازبکستان فعلی اراده پیشرفت دارد و به نظر می رسد از علاقه لازم برای بهره برداری از تجربه های کارآمد جمهوری اسلامی ایران برخوردار باشد. در توافق نامه ای که طی سفر ستاری معاون علمی و فناوری رئیس جمهوری ایران در اواخر تیرماه به ازبکستان با خواجه یف معاون نخست وزیر این کشور به امضا رسیده ، آمادگی دو کشور برای گسترش روابط علمی ، فناوری و دانشگاهی مورد تاکید قرار گرفته است. ستاری که در راس هیئتی متشکل از 40 شرکت دانش بنیان ایرانی به این سفر رفته بود ، برای برداشتن گام های اجرایی لازم برای عملی شدن توافق، ضرورت حذف روادید میان دو کشور را یادآور شده بود. این نکته ای است که در سفر قالیباف رئیس مجلس شورای ملی ایران در اواخر تیرماه به ازبکستان و دیدار وی با میرضیایف رئیس جمهور این کشور نیز مورد موافقت و تاکید قرار گرفته است (خبرگزاری مهر، 3/5/ 1401) . روشن است که رفع روادید می تواند کم و کیف سفرها و ارتباطات را افزایش دهد تا بتوان شاهد پیشرفت در فناوری اطلاعات و ارتباطات ، مبادله تجربیات و تجهیزات پزشکی و آزمایشگاهی و نانو ، حوزه زیست فناوری و سلول های بنیادی بود. بعلاوه طرف ازبک نشان داده است که در زمینه هایی چون صنایع نساجی و پتروشیمی هم چشم امید به ظرفیتهای ایران دارد.آمادگی ازبکستان برای توسعه روابط اقتصادی در حدی است که خبر از امکان واگذاری زمینهای حاصلخیز این کشور جهت بهره برداری های مشترک داده می شود (پایگاه اطلاع رسانی دولت، 29/4/1401).
در این قبیل گفتگوها توسعه تجارت از اموری است که به عنوان زمینه مهم همکاری مورد توجه قرار می گیرد.امری که با توجه به عضویت مشترک ایران و ازبکستان در اکو ، مجمع مجالس آسیا و بالاخره پیمان شانگهای که توافق های مقدماتی آن صورت گرفته ، نباید دور از دسترس باشد. تا کنون حجم مبادلات تجاری دو کشور – معادل 407 میلیون دلار در 9 ماهه نخست سال 1400 – عمدتا به نفع صادرات ایران بوده که بنا به آخرین برآوردها امکان افزایش رقم آن تا 1 و حتی 2 میلیارد دلار وجود دارد. در این بین استفاده موثر و هدفمند از ظرفیت مناطق آزاد و مناطق ویژه اقتصادی می تواند منافع فراوانی برای هر دو کشور به همراه داشته باشد که البته مستلزم حل مشکلات بانکی بازرگانان است(خبرگزاری مهر، 25/4/1401) .
در چارچوب ارتباطات و همکاری های راهبردی ج. ا. ایران با کشورهای منطقه ، سند همکاریهای امنیتی ایران و ازبکستان نیز در سفر شمخانی دبیر شورای امنیت ملی ایران در اواخر زمستان سال گذشته به امضا رسیده است و این قبیل همکاریها از زمینه های دیگر روابط پیوند دهنده دو کشور است.در مذاکرات این سفر با محموداف مشاورامنیت ملی رئیس جمهور ازبکستان
، همکاری دو کشور در مبارزه با تروریسم ، افراط گرایی ، قاچاق مواد مخدر و دیگر جرایم سازمان یافته و فراملی مورد توافق قرار گرفته است ( اعتماد. 18/12/1400) .
چشم اندازها
ازبکستان با 5 کشورقزاقستان ، تاجیکستان، قرقیزستان ، افغانستان و ترکمنستان مرز مشترک دارد و همسایه بلافصل است.بیش از 33 میلیون نفر یعنی بیش از یک سوم جمعیت ایران جمعیت دارد. نیز با حدود نیم میلیون کیلومتر مربع مساحت و استقرار در مرکز منطقه موسوم به آسیای مرکزی دارای موقعیتی راهبردی است. از سویی به عنوان کشوری محصور در خشکی ، به روابط گسترده با ایران که دارای سواحل طولانی در جوار “آبهای گرم” و آبراه های بین المللی است نیاز دارد و در این مسیر تنها کشور ترکمنستان بر سر راه ارتباط مستقیم ازبکستان با خاک ایران قرار گرفته است ؛ مسئله ای که با از سرگیری پیمان عشق آباد و با توجه به عضویت سه کشور ایران ، ترکمنستان و ازبکستان در آن قابل حل است و ازبکها را به تحقق رویایشان امیدوار می کند.این پیمان می تواند تحولات مهم و مثبتی در توافق های ترانزیتی با ازبکستان پدید آوَرَد ، به ویژه آنکه ازبکستان آمادگی خود برای پیوستن به توافق ترانزیتی ایران ، افغانستان و هند را هم اعلام کرده که این خود فرصتی اقتصادی برای ایران نیز به شمار می آید(خبرگزاری مهر، 25/4/1401). در منظری کلان تر این واقعیت بزرگ و قابل توجهی است که ایران در آسیای غربی و ازبکستان در آسیای مرکزی کشورهایی مهم و تعیین کننده اند که باید بتوانند در فضایی تعاملی از ظرفیتهای خود برخوردار گردند.
روابط فرهنگی ، ظرفیت موقعیت ساز
در روابط ج.ا. ایران با کشورهایی چون ازبکستان ، هویت فرهنگی – تمدنی مشترک ناظر به ارزشها و سنتهایی دینی است که اگر به درستی مورد امعان نظر قرار گیرد همواره می تواند به عنوان قوام دهنده روابط دولتهای بر سر کار به نمایندگی از دو ملت هم فرهنگ و هم آیین در هر حوزه ای اثرگذار باشد. متخصصان ، مهندسان ، تاجران و هر کس دیگر از ایرانیان که در چارچوب تعاملات با ازبکستان نقشی بر عهده داشته باشد ، خود را همچون تاجیکستان و چند کشور دیگر آسیای مرکزی در داخل خانواده ای هم فرهنگ خواهد یافت . دست کم نیمی از شهروندان ازبکستان فارس زبان اند . نیز زبان ترکی به عنوان زبان رایج در ازبکستان ، در بین بخشی قابل ملاحظه از شهروندان ایران رواج دارد. وجود آثار فراوان فرهنگ و تمدن کهن ایرانی در سرزمینی چون ازبکستان که زمانی زبانهای ایرانی سغدی ، خوارزمی و فارسی میانه در آن رواج داشته است و هنوز هم در بخشهایی از این کشور استفاده می شود ، باعث شده تا امروز تنها در زمینه هایی چون باستان شناسی ، مرمت مراکز و بناهای تاریخی و آثار فرهنگی ، کشف و شناخت و تصحیح نسخ خطی و اجرای پژوهش های مشترک زبانشناختی و ادبی بتوان طرح همکاریهایی گسترده در انداخت.
واژگان كليدي: ایران , روابط , ازبکستان , موانع , چشم اندازها
