علی علیزاده
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد:
بررسی رخدادهای سیاسی و یا پدیدههای اجتماعی و اقتصادی در ظرف زمانی خود نیاز به نگرش همه جانبه در ابعاد مختلف آن موضوع دارد. یکی از این پدیدهها روابط آنکارا و تل آویو است که در حوزههای مختلفی در جریان است و یکی از ابعاد مهم آن مساله آب و تاثیر آن در این روابط است. در شرایط فعلی فضای بینالمللی شاهدیم که کشورها در مواردی بر سر چگونگی استفاده از آبهای منطقهای دچار اختلاف میشوند و گاهی سطح این اختلافها آنچنان رشد میکند که احتمال تبدیل اختلاف به یک مناقشه و جنگ نیز وجود دارد. برخی از کارشناسان معتقدند که نیاز به آب هرگز آنقدر ارزشمند نخواهد بود که تبدیل به جنگ بین دو کشور شود بویژه با رشد تکنولوژی و امکان تبدیل کردن آبهای موجود به آب شیرین و قابل استفاده دیگر نیازی به گسترش سطح اختلاف به یک درگیری تمام عیار نخواهد بود. اگر چه این دیدگاه میتواند در مورد آغاز درگیری بین دو کشور صحیح به نظر برسد ولی بیشک کشورهایی که نیاز به منابع قابل اطمینان دارند در روابط خود با کشورهای دیگر، یکی از عوامل اصلی که همواره مد نظر خواهند داشت، تامین آب مورد نیاز برای مصارف داخلی خود است. براساس برخی از تخمینهای بینالمللی بسیاری از کشورهای خاورمیانه به دلیل رشد جمعیت از یکسو و منابع ثابت آبی از سوی دیگر یا هماکنون با مشکل کمبود آب مواجهاند و یا در آینده با آن مواجه خواهند شد. یکی از کشورهایی که با این مشکل مواجه است، رژیم صهیونیستی است که طیف مختلفی از سیاستها از تهدید و زور تا مذاکره و چانهزنی را در دستور کار خود قرار داده است. یکی از کشورهایی که برای تامین آب، مورد توجه اسرائیل قرار دارد ترکیه میباشد که در این مطلب به اهمیت منابع آبی در روابط اسرائیل با ترکیه خواهیم پرداخت.
واژگان کلیدی: اهمیت استراتژیک آب، اسرائیل، رابطه با ترکیه
تحلیل رخداد:
آب همواره یکی از متغیرهای مهم و تاثیرگذار در تعاملات منطقه خاورمیانه محسوب میشود. در مناقشات خاورمیانه، آب یکی از عوامل اصلی تنش و تعارض میان کشورهای این منطقه در گذشته و حال بوده است و در آینده نیز به عنوان یک متغیر تاثیرگذار بر سیاستهای منطقه عمل خواهد کرد. کشورهاي خاورميانه از کمبود جدي آب رنج ميبرند و اين منطقه اساسا با مشکل جدي آب مواجه است البته درجه اهمیت اين موضوع در کشورهاي مختلف، متفاوت است. در ميان کشورهاي خاورميانه فقط لبنان، ترکيه و ايران براي برآورده کردن نيازهاي آبي حال و آينده خود داراي منابع آب طبيعي کافي هستند. برخی از صاحب نظران خاورمیانه براین باورند که در آینده، آب به عنوان کالای کمیاب و گران جای نفت را خواهد گرفت و محور اصلی مناقشات و مصالحهها در دهه آتی خواهد بود. اسرائیل نیز در سرزمینهای اشغالی با کمبود جدی آب مواجه است و از همین رو تامین منابع آبی برای آنها از اهمیت اساسی برخوردار بوده و برای امنیت و بقای این رژیم عنصر اساسی است. چنان که یکی از مهمترین اهداف اشغالگری سرزمینهای فلسطینی تسلط بر منبع آبی این سرزمین بوده است و بقاي يهوديان در فلسطين به نتيجة چالش و مبارزه بر سر منابع آب بستگي دارد. رژیم صهیونیستی از زمان تاسیس در سال 1948 تاکنون از بحران کم آبی شدید رنج می برد زیرا این رژیم منابع آبی ثابتی ندارد. بنابراین در بسیاری اوقات برای برون رفت از این بحران با توسل به زور دست به اقداماتی از جمله سرقت آب و منابع آبی در سرزمین های فلسطین در کرانه باختری رود اردن و نوار غزه زده است. چنين سياستي از سوي اسراييل، با آغاز جنگ سال 1967، با شدت بيشتري دنبال شد و پس از جنگ نيز اسرائيل، برخي قوانين نظامي خود را براي كنترل منابع آبي فلسطين، بر فلسطينيان تحميل كرد. در راستاي دستيابي به منابع آبي بيشتر، اسرائيل رفته رفته به اشغال نقاط ديگر روي آورد كه از جملة آنها بلندي‌هاي جولان بود. بلندي‌هاي استراتژيك جولان، مشرف بر منطقه‌اي تحت عنوان قلقيليه است و آب هاي حاصل از چشمه‌هاي جولان قبل از ورود به رود اردن به درياچة قلقيليه مي‌ريزد و اسرائیل درصد قابل توجهی از آب آشاميدني خود را از آن تأمين مي‌كند. از اين رو است كه اسرائيل از زمان اشغال اين سرزمين، تاكنون به هيچ وجه حاضر به تخلية آن نشده است. به اعتقاد صاحبنظران امر در اسرائیل یکی از کمهزینه ترین راههای تامین آب مورد نیاز برای اسرائیل بیشک تامین آن از کشور ترکیه است زیرا علاوه بر اینکه این کشور دارای منابع عظیم آبی است، دارای سطح خوبی از روابط با اسرائیل است و نشانهای از دشمنی با این رژیم در مسئولین ترکیهای دیده نمیشود. تامل در موضوع نیاز آب در اسرائیل مسایل مهمی را چه در سطح اجتماعی و چه اقتصادی و سیاسی به ما نشان میدهد؛ از جمله اینکه به لحاظ کشاورزی مسئولین این رژیم این ضرورت را احساس میکنند که به منظور نیل به استقلال کامل در تهیه مواد غذایی مورد نیاز باید آب مورد نیاز خود را تامین نمایند. همچنین برای توسعه صنعتی و رفاه اقتصادی و تامین نیاز شهروندان خود، مقامات اسرائیل مجبور هستند تا منابع جدیدی را تامین نمایند.
مقوله آب و نقش ترکیه در آن، دارای اهمیت و حساسیت ویژهای است و علت این امر نیز، به موقعیت جغرافیایی این کشور باز میگردد، که سرچشمه رودهای مهم از جمله دو رود مهم دجله و فرات را در خود جای میدهد. اسرائیل به خاطر جایگاه ویژه ترکیه و جلوگیری از لطمه خوردن منافع آبی خود، بسیار مایل است تا بیش از پیش به ترکیه نزدیک شود. از این رو، اقدام به عقد قراردادهایی با آن کشور نموده است. با نگاهی به تاریخ متوجه این نکته خواهیم شد که ترکیه نخستین کشور اسلامی است که اسرائیل را در مارس 1949 به صورت دوفاکتو و در ژانویه 1950 به صورت دوژوره به رسمیت شناخت. از آن زمان تاکنون، ترکیه و اسرائیل به گسترش روابط فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی با یکدیگر پرداختهاند و نشان دادهاند که به عنوان دو شریک مهم در منطقه به دنبال اهداف مهمی هستند. کشور ترکیه که یکى از کشورهاى غنى در زمینه آب در منطقه است و با وقوف به این مساله و اهمیت آب در معادلات آینده منطقه از این ابزار به عنوان راهی برای افزایش نفوذ خود استفاده میکند و همین امر هم باعث اختلافات تاریخی با همسایگانش از جمله عراق و سوریه شده است. ترکیه در تفکر نوین اقتصادى خود به آب، به عنوان یک منبع صادراتى مى نگرد و هم چنان میخواهد از این طریق یک اهرم سیاسی هم در دست داشته باشد. در این وضعیت که ترکیه یکی از کشورهای غنی در زمینه منابع آبی است مسئولان این کشور با آگاهی به این امر و اهمیت آب در معادلات آینده منطقه، پروژه بزرگ معروف به (G.A.P) را برای کنترل آب در منطقه به مورد اجرا گذاشتند. اجرای چنین طرحهایی به طور مستقیم امنیت و رشد اقتصادی دو کشور همسایه ترکیه یعنی عراق و سوریه را تحت تأثیر قرار داده و می دهد و زمینه ساز تنشهای بین این کشورها شده است. انتقال آب از ترکیه به اسرائیل در شرایطی که منطقه خاورمیانه با کمبود آب مواجه است هم باعث نزدیکی بیشتر روابط این دو با هم میشود و هم رژیم صهیونیستی با اتکای به سطح قابل قبولی از روابط که با ترکیه ایجاد کرده میتواند دغدغههای امنیتی خود را به لحاظ آبی برطرف نماید.
دورنمای رخداد:
آب هم اکنون به صورت یک منبع استراتژیک و محدود کننده برای توسعة اقتصادی و اجتماعی در آمده است و می تواند منجر به جنگ شود. اغلب کشورها مسائل نگران کنند زیادی در ارتباط با کمیت و کیفیت منابع آب خود دارند و کشورهای بسیاری از پیامدهای آلودگی آبهای ساحلی خود نگرانند. محدودیتهای تأمین آب جدید در حال افزایش است و با خشکسالیها، تهی شدن منابع آبهای زیرزمینی و تخریب منابع جنگلی تشدید میشوند. به طور کلی آب، هدف استراتژیک رژیم صهیونیستی میباشد و مسأله آب برای این رژیم، فراتر از یک موضوع مربوط به توسعه، بلکه مسألهای مرتبط با موجودیت این کشور است و از عوامل بنیادی ادامه طرح صهیونیسم در منطقه می باشد. اسرائیل به طور کلی در اندیشه تسلط بر منابع آبی اعراب است و برقراری ارتباط بین این رژیم و حکومت ترکیه که به سبب بهره گیری از منابع فراوان آبی، خواهان نقش فعالی در آینده منطقه است، نشاندهنده نقش مهم منابع آبی در میزان نفوذ و تاثیرگذاری در منطقه است.
این رژیم برای حل بحران آب در پی سرمایه گذاری های سنگینی در زمینه بکارگیری تکنولوژی جدید بوده و هم اکنون به اجرای طرحهای نمک زدایی دریا، باردار کردن ابرها و استفاده مجدد از فاضلابها مشغول است اما به دلیل هزینههای کلان تهیه آب یکی از راه های به صرفه و مطمئن برای حل این مشکل، تهیه آب از یک نقطه مطمئن دیگر است که یکی از این مناطق که اسرائیلیها میتوانند کمبود آب خود را از آن تامین نمایند منابع غنی آب ترکیه است. ترکیه تنها کشور خاورمیانه است که دارای منابع عظیم آب است. مشکل کمبود آب و نیاز حیاتی اسرائیل به آب رودخانههای ترکیه و ترس از عدم دسترسی به آن بنابه دلایل امنیتی و استراتژیک، احساس ناامنی و به مخاطره افتادن موجودیت دولت اسرائیل یک کابوس وحشتناک و دائمی را برای دولتمردان این رژیم به وجود آورده است. به همین خاطر نیز مسئولان این رژیم تلاش میکنند تا از هر راه و شرایط ممکن استفاده کرده و از ابعاد این خطرات بکاهند که یکی از راه های مهم برای رسیدن به این هدف برقراری و تداوم ارتباط با ترکیه است و در سایه این روابط اهداف مختلف سیاسی، اقتصادی و نظامی را طراحی و دنبال میکند.
سیاست خارجی اسرائیل در قبال ترکیه نیز، به میزان زیادی در راستای رسیدن به منافع آبی می باشد. اسرائیل به خاطر جایگاه ویژه ترکیه و جلوگیری از لطمه خوردن منافع آبی خود، بسیار مایل است تا بیش از پیش به ترکیه نزدیک شود. از این رو، در این راستا، اقدام به عقد قراردادهایی با آن کشور نموده است. روابط ترکیه و اسرائیل، علی رغم اینکه دارای زمینههای تاریخی و هویتی است اما آنچه که زمینه را برای تداوم روابط این دو کشور فراهم ساخته است، اهداف و منافع مشترک آنهاست.
