دکتر محمد مهدی مظاهری
استاد دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
اتحادیه اروپا در اردیبهشت 1401، برای نخستین بار از راهبردی جامع رونمایی کرد که در آن روابط آتی این اتحادیه با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در زمینه‌های مختلف از مسائل امنیتی تا تجارت و مسائل جوی تشریح شده است. راهبرد جدید، «شراکت راهبردی با خلیج [فارس]» نامگذاری شده و از آنجا که برنامهای درازمدت است و اجرای کامل آن چندین سال طول خواهد کشید، بیشتر حکم یک نقشه‌راه را دارد. بر اساس این سند، اتحادیه اروپا حضور دیپلماتیک خود در منطقه را افزایش خواهد داد. این افزایش حضور از ارتباط با قطر در سال 2022، کلید خورده و قرار است در سال جاری میلادی(2023) به امارات، عربستان سعودی و کویت نیز گسترش یابد.
به این ترتیب در مقطع کنونی کشورهای اروپایی بر اساس توان و موقعیت خود، در قالب اتحادیه اروپا و یا به صورت مجزا و انفرادی در صدد افزایش حضور و نقش آفرینی در خلیج فارس هستند و اهداف و منافع متفاوت و متعددی را در این حوزه ژئوپلیتیک و ژئو استراتژیک دنبال می کنند.
– اهداف سیاسی
کشورهای اروپایی به طور سنتی(و با توجه به حضور تاریخی در این منطقه) برای خود نقش هدایتی و راهبردی در ایجاد توازن در سیاست کشورهای منطقه قائل هستند و با چنین رویکردی می کوشند به کاهش تنشها میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس و جهت دهی به مواضع این شورا در قبال موضوعات گوناگون از جمله رابطه با ایران و برجام، موضوع فلسطین و رابطه با اسرائیل، آشتی ملی و ثبات سیاسی در عراق و سایر موضوعات مهم منطقه طبق خواست و منافع خود بپردازند.
– اهداف اقتصادی، نظامی و امنیتی
از بین کشورهای اروپایی، انگلستان و فرانسه حضور نظامی گسترده‌ای در منطقه خلیج فارس دارند. بررسی اقدامات اخیر انگلستان در قبال شیخ نشین‌های حوزه خلیج فارس و تلاش لندن برای تقویت حضور نظامی خود در این کشورها نیز نشان می‌دهد که انگلیس با قدرت در حال بازگشت به جایگاه سابق خود(دوره قبل از 1971 که سازوکار امنیتی این منطقه را اداره و مدیریت می کرد) در منطقه خلیج فارس است.این کشور بعد از خارج شدن از اتحادیه اروپا به دنبال بازار و متحدان اقتصادی جدید است. کشورهای ثروتمند شورای همکاری خلیج فارس نیز مقصد خوبی برای فروش سلاح‌های جنگی انگلیس محسوب می‌شوند. بر‌این اساس هدف‌گذاری انگلیس برای دهه آینده (2020 تا 2030م)این کشور، تجارت و سرمایه گذاری به میزان 2 تریلیون دلار در این منطقه است. در واقع از رهگذر برگزیت و نبودن محدودیت‌های حقوق بشری از سوی اتحادیه اروپا، این نوع مناسبات و ارتباطات به ویژه در حوزه تجاری، نظامی و اقتصادی میان بریتانیا و کشورهای حوزه خلیج فارس در حال افزایش است.
درحال حاضر انگلیس دارای سه تشکیلات دائمی در منطقه ست؛ این تشکیلات شامل یک تأسیسات پشتیبانی دائمی دریایی در بندر «مینا سلمان» بحرین، تشکیلات دریایی در بندر «الدوقم» کشور عمان و مرکز حضور نظامی انگلیس در پایگاه هوایی العدید قطر است. قطر تنها کشوری است که انگلیس با آن اسکادران مشترک دارد. فرانسه از دیگر قدرتهای فرامنطقه‌ای فعال در خلیج فارس است که با برخی کشورهای منطقه از جمله امارات متحده عربی قرارداد دفاعي دارد. در حالی که برخی کشورهای اتحادیه اروپا مانند هلند، آلمان و دانمارک نسبت همکاریهای نظامی- امنیتی با کشورهای عرب حوزه خلیج فارس رویکرد منفی دارند و اعلام کرده اند که به دلیل بحران انسانی جاری در یمن به هیچ یک از اعضای ائتلاف فعال در این جنگ اسلحه نخواهند فروخت؛ فرانسه از طریق معاملات تسلیحاتی با عربستان سعودی، امارات متحده عربی، قطر و همچنین همکاری نظامی با کویت، خلاف این روند حرکت می‌کند. افتتاح تاسیسات دریایی کمپ دولاپایکس (اردوگاه صلح) در ابوظبی در سال 2009 نیز با هدف فراهم کردن زمینه برای خرید تسلیحات نظامی بیشتر از فرانسه صورت گرفت. فرانسه و امارات در سال 2021 میلادی یک قرارداد ۱۶ میلیارد یورویی برای فروش تجهیزات نظامی فرانسوی از جمله قرارداد فروش ۸۰ جنگنده رافال به امارات امضا کردند. بر این اساس، به دلیل بازار پررونق خرید تسلیحات در خلیج فارس، در سالهای اخیر فرانسوی‌ها و انگلیسی‌ها در بخش امنیت منطقه فعال تر شده اند
تأمین انرژی
در حالی که کشورهای اروپایی در سالهای اخیر بیشترین بخش انرژی مورد نیاز خود را از روسیه تأمین می کردند، در یکسال گذشته و در پی حمله نظامی روسیه به اوکراین، این کشورها تحریمهای متعددی علیه روسیه وضع کرده اند که به نوعی خودتحریمی نیز بوده و به یک بحران انرژی در سطح اروپا دامن زده است. این بحران ضمن اینکه سبب شد متنوع سازی بازارهای تأمین انرژی به یک موضوع جدی در میان کشورهای اروپایی تبدیل شود، اهمیت منطقه خلیج فارس را برای این کشورها دو چندان کرد. فرانسه و امارات عربی متحده در ۱۸ ژوئیه 2022، توافقنامه‌ای در زمینه انرژی امضا کردند تا تامین نفت و گاز طبیعی از این کشور خلیج فارس تضمین شود. صدراعظم آلمان نیز در سپتامبر 2022، ضمن سفر به امارات متحده عربی، قرارداد خرید گاز طبیعی مایع از این کشور را به امضا رساند. اولاف شولتز در این دیدار گفت: «ما باید مطمئن شویم گاز طبیعی مایع کافی در دنیا برای تامین تقاضای موجود تولید می‌شود و نیازی به ظرفیت تولید روسیه نیست» این سخن نشان می دهد اروپا برای تأمین نیاز خود به انرژی قصد ندارد در برابر روسیه مماشات به خرج دهد و با توجه به بلا تکلیفی برجام و غیبت ایران از بازارهای بین المللی انرژی، می کوشد کشورهای عرب خلیج فارس را جایگزین روسیه کند.
– جلوگیری از توسعه نفوذ روسیه و چین در خلیج فارس
در سالهای اخیر، به ویژه بعد از تصمیم دولت آمریکا برای کاهش حضور در خلیج فارس، شاهد پررنگ شدن نقش قدرتهای شرقی به ویژه چین و روسیه در منطقه استراتژیک خلیج فارس هستیم و این امری است که به دلیل ایجاد تغییر در موازنه قدرت در عرصه جهانی، نگرانی کشورهای اروپایی را بر می انگیزد. بر این اساس هر چند به دلیل عملگرا بودن و سیاست چند جانبه گرایی کشورهای عرب حوزه خلیج فارس، کشورهای اروپایی نمی‌توانند مانع گسترش روابط آنها با چین و روسیه شود و تغییری جدی در راهبرد بلندمدت آنها ایجاد کند، اما می کوشند با حضور پرنگ تر در این منطقه، عقد توافقات نفتی و گازی و تأمین بخشی از نیازهای صنعتی- تسلیحاتی کشورهای عرب خلیج فارس، تا حد ممکن از توسعه حضور و نفوذ چین و روسیه در این منطقه و وابستگی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به آنها جلوگیری کند.
بر‌این اساس به نظر می رسد در شرایط فعلی کشورهای اروپایی به ویژه آلمان، انگلیس و فرانسه منافع سیاسی، اقتصادی، امنیتی و نظامی متعددی در منطقه خلیج فارس دارند و از این رو همزمان با کاهش حضور آمریکا، خواهان افزایش حضور و نفوذ در‌این منطقه هستند. این کشورها به منظور تأمین نیازهای خود، فروش تسلیحات و ایجاد رونق اقتصادی داخلی، مقابله با تأثیرات جنگ اوکراین، ایجاد توازن سیاسی در منطقه و مقابله با مشکلاتی که ممکن است بعد از غیبت آمریکا در منطقه منافع آنها را تهدید کند، فرصتی برای خود مغتنم شمرده و در حال توسعه حضور و روابط خود با کشورهای این منطقه هستند.
واژگان کلیدی: اهداف , منافع ,اروپا , خلیج فارس,دکتر محمد مهدی مظاهری
