داود احمدزاده
پژوهشگر غرب آسیا
مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc
جنگ در نوار غزه در پی پیروزی های اولیه و تاریخی حماس در نفوذ به مناطق اشغالی و پاسخ سخت نظامی اسرائیل که در شکل حملات گسترده هوایی شبانه روزی به نوار غزه تبلور یافته، این بحران را به یک معادله چند مجهولی پیچیده تبدیل ساخته است. در چنین شرایطی ، ورود طیف مختلفی از بازیگران محلی و منطقه ای وجهانی گسترش دامنه جنگ دور از ذهن نیست.
از یک سو، ایران و نیروهای نیابتی آن در منطقه خاورمیانه از حوثی های یمنی گرفته تا حشد الشعبی عراق و برخی گروههای جهادی منتسب به ایران در سوریه حضور دارند که در صورت حمله زمینی ارتش اسراییل به نوار غزه احتمال بکارگیری توان نظامی این گروه ها در جنگ محتمل تر به نظر می رسد. از سوی دیگر ، حزب الله لبنان نیز به عنوان نزدیکترین نیرو به ایران بزرگترین ذخیره استراتژیک آن نقشش در تعیین نتیجه جنگ بسیار مهم خواهد بود .
این در حالی است که کلیت جهان غرب به رهبری آمریکا برای حفظ نفوذ خود در این منطقه استراتژیک و ممانعت بیشتر از نقش آفرینی چین و روسیه با حمایت های مالی و نظامی همزمان با ابزار دیپلماتیک و رسانه تلاش دارند ضمن تضمین امنیت و بقای اسرائیل برتری نظامی این رژیم را در خاورمیانه تضمین کنند .
آنچه در شرایط موجود می تواند توازن شکننده موجود میان طرفین منازعه را برهم زدند ورود متغیرهای جدید به این بحران و اثرگذاری آن بر تداوم و پایان آن می باشد . همانگونه اشاره شد بلوک بندی های نظامی و سیاسی شکل گرفته در بحران تا حدودی روشن است با این وجود، بررسی امکان ورود عناصر جدید دیگر به بحران در حال گسترش به ویژه جریانات سلفی و تکفیری مستقر در منطقه میتواند در آشکارترشدن زوایایی نبرد خونین اخیر مهم قلمداد گردد.
در این گفتار مختصر ضمن اشاره به چگونگی شکل گیری حماس و قرابت آن با دیگر گروههای جهادی به عمده ترین مولفه های افتراق آنان ونیز احتمال اشتراک نظر ورود علیه اسرائیل و حامیان آن می پردازیم :
باید گفت که حماس، یک سازمان اسلامگرای سنی مذهب سیاسی- نظامی است که در سال ۱۹۸۷ تاسیس شده و به عنوان شاخه فلسطینی اخوان المسلمین فعالیت می کند. تعلق حماس به سنت اخوانی و تفسیر متفاوت آنها از اسلام باعث شده در طول سالیان پس از تاسیس و به ویژه در هفت سال اخیر که کنترل نوار غزه را در اختیار دارد کاملا متمایز از گروه های تکفیری عمل نماید.
در زمینه تعامل و احترام به اقلیت ها جملات ذیل از شهید شیخ احمد یاسین (موسس و رهبر معنوی حماس) در پاسخ به کسی که از علت مبارزه حماس با یهودیان سوال کرده بود، راهگشاست: «ما با یهودیان نمی جنگیم، ما به آنها احترام می گذاریم. اجداد ما طی صدها سال با آنها زندگی کرده اند. ما تنها با اشغالگران مبارزه می کنیم» در همین راستا حماس تنها جنبش فلسطینی بود که در سال ۲۰۰۶ در مبارزات پارلمانی یک کاندیدای مسیحی را در لیست اصلی خود گنجانده بود. اینها در کنار رویکرد اقلیت کُشی داعش بیشتر تمایزات حماس را با تکفیری ها نمایان می کند.
در واقع باید این مساله را ذیل عنوان کلی تری مانند «نوع حکمرانی» گنجاند. بر خلاف داعش که در حکمرانی اش از حداکثر خشونت و وحشی گری استفاده می کند، حماس در عین تاکید و التزام به مبانی، هرگز از افکار عمومی فلسطینی غفلت نمی کند و انتخابات های عمومی و صنفی داخل فلسطین نیز به خوبی گویای این مساله است. حماس در عین اینکه یک گروه مقاومت مسلحانه ضد اشغالگری است در مقام یک جنبش اجتماعی – حتی پیش از انتخابات ۲۰۰۶- دارای شبکه گسترده رفاهی و خیریه ای بوده و بر خلاف داعش هرگز تلاش نکرده با کشتن و سرکوب ملت فلسطین و استراتژی رعب و وحشت حکومت کند. حماس در نوار غزه نیز نکوشیده ظواهر شریعت را به زور حاکم کند. مساله ای که بارها باعث ایجاد اختلاف میان این گروه و تکفیری های غزه شده است.
نخست اینکه حماس صبغه ای اخوانی دارد. اخوان المسلمین به عنوان ریشه دارترین جنبش دینی و سیاسی در دنیای اسلام به رغم فراز و فرودهای تاریخی آن هنوز الهام بخشی خود را برای حرکت های جهادی وانقلابی به ویژه میان اهل سنت حفظ کرده است
بنابراین گروه اخوان‌المسلمین، بزرگترین جنبش اسلام‌گرا در جهان عرب در جهان امروز است. در آغاز فعالیت‌های این گروه، نیمه مخفی بود و سازمان اخوان‌المسلمین برای تبلیغات جنبش از جزوه، نامه، سخنرانی و ملاقات‌های شخصی استفاده می‌کرد. جنبش در شرایطی آغاز به کار کرد که از یک سو مقامات الازهر هرگونه سازش یا نوسازی جامعه و دگرگونی دینی را رد می‌کردند و از سوی دیگر، نوگرایان به دنبال جامعه‌ای بودند که در آن دین و سیاست از هم جدا باشد
همچنین باید اضافه کرد که اخوان المسلمین دارای شاخه های متعددی است در دهه های گذشته دچار انشعاب متعدد شده است شاخه رادیکال اخوان المسلمین که به سید قطب نزدیکترند بر لزوم جهاد بر علیه تمام کفار و عدم سازش بر دنیای غرب تاکید دارند. برخی براین باورند سلفی های تندرو مثل القاعده ونیز حتی داعش در مشی دینی و سیاسی از سید قطب و رهبران دیگری چون المودی…… پیروی می کنند .ولی شاخه اعتدالی اخوان المسلمین بیشتر بر شریعت و پیرو حسن الناء بر امکان سازش میان گروههای اسلامی و عدم تکفیر دیگر مذاهب اسلامی تاکید دارند به نظر می رسد که ریشه اختلافات موجود بین حماس و حرکتهای تکفیری جهادی، به مبانی فکری این دو جریان باز می گردد.
حماس شاخه جنبش اخوان المسلمین در فلسطین بوده واز نظر داشتن گرایشات سلفی و اعتقاد به مشی جهاد مسلحانه، شبیه به جریانات تکفیری جهادی است؛ لکن نوک پیکان اسلحه این جنبش به سوی اسرائیل نشانه رفته است واز سوی دیگر به تکفیر دیگران نیز نمی پردازد.
جریان تکفیری جهادی پیش از آنکه قائل به مبارزه با کفار باشد، پاکسازی امت اسلامی را از آنچه شرک و فساد می داند بر خود واجب می شمارد. برای همین جهاد با اسراییل برای این جریانات تا زمانی که به گفته آنان امت اسلامی شاهد حضور فرق ضاله و نیز حکام دست نشانده و فاسد است اولویت ندارد. بر همین اساس، رابطه بین حماس و گروههای سلفی جهادی در غزه با فراز و فرودهای فراوانی همراه گردید گروههای سلفی در فلسطین به سلفی تبلیغی و سلفی جهادی تقسیم می شود. سلفی های جهادی در نوار غزه فعالیت میکنند. فعالیت گروههای سلفی در فلسطین از اواخر دهه هشتاد میلادی پس از بازگشت برخی طلبه های فلسطینی که در موسسات دینی سعودی آموزش دیده بودند آغاز شد. طلبه های مذکور به تبلیغ وهابیت، به عنوان برداشتی صحیح از اسلام پرداختند. دامنه این تبلیغ گسترش پیدا نکرد و در نهایت محدود به برخی از مساجدی شد که به جوانان اجازه تجمع و فعالیت داده می شد . اسرائیل تیز نسبت به فعالیت آنها هیچ گونه حساسیتی نداشت چرا که آنها در جزئیات موضوعات و مسائلی وارد شده بودند که در واقع به تفرقه بین فلسطینی ها دامن می زد.
گروههای سلفی موجود در نوار غزه نیز شامل گروههای سلفی تبلیغی و جهادی می شوند که در واقع عمده فعالیت سلفی های جهادی به نوار غزه محصور می شود.
جنبش حماس اساسا با فعالیت گروههای سلفی تبلیغی در نوار غزه مشکلی نداشته و حتی در موارد بسیاری به آنها در امور تبلیغی مساعدت می نماید . اما در خصوص سلفی های جهادی موضع حماس سخت گیری، کنترل و مهار آنها می باشد عمده ترین گروههای سلفی جهادی در غزه عبارتند از :جنده اسلام و جماعت اسلامی
آنچه مهم است جریان اخوانی وریشه دار آن در مصر پس از کودتای 2013 وبازگشت نظامیان بقدرت به رهبری السیسی از گذاری خودرا بر رخدادهای سیاسی واحتماعی داخلی بدلیل چرخه خشونت ساختاری ارتش و سرکوب شدید تا حدودی از دست دادن دولت نظامی مصر بشدت از رادیکالیزه شدن اوضاع داخلی وگسترش جنگ واهمه دارد .بنابراین تلاش دارد در عرصه دیپلماسی واز طریق میانچی گری از تشدید شرایط موجود جلوگیری کند. بی تردید ورود احتمالی سیل آوارگان فلسطینی از غزه به داخل مصر وسناریوهای از قبیل کوچاندن اجباری آنان به صحرای سینا می تواند به عنوان کابوس بزرگ برای رهبران نظامی مصر تعبییرشود. چراکه افکار عمومی مصر به رغم سازش تاریخی این کشور با اسرائیل 1981 در واکنش به موضوع فلسطین همچنان ملهتب هست . ازسوی دیگر ادامه بحران می تواند هسته های خفته نظامی برخی گروههای رادیکال منتسب به اخوان برای ضربه زدن به منافع اسراییل در داخل وخارج وحتی ورود مستقیم به جنگ تحریک کند . بنابراین گرچه موضع رسمی دولت مصر حفظ صلح با اسراییل وادامه همکاری با غرب وعربستان برای ایجاد نظم جدید منطقه ای بدون کشورها ونیروهای رادیکال هست با این وجود ،اصرار اسراییل وآمریکا برای تداوم حمله ویوروش زمینی به نوارغزه می تواند اوضاع از کنترل دولت نظامی سرزمین فراعنه خارج سازد .
در مورد مواضع برخی گروههای مخالف دولت بشار اسد مستقر در سوریه نیروهای چب وملی تا نیروهای رادیکال سلفی وجهادی به نظر می رسد با توجه به گرایش مجدد حماس به ایران، واکنشی از طرف این گروهها در موضوع حمله اسراییل به نوار غزه شاهد نخواهیم بود وبعید به نظر می رسد برخی شاخه القاعده یا وابسته به داعش به نوعی قصد مداخله به نفع حماس را داشته باشند. گرچه حماس علاوه برایران ، دوشریک رسمی در کنار خود می بینند؛ ترکیه وقطر، دوکشوری که به رغم برخی تغییر در رویکردهای خود نسبت به تحولات منطقه همچنان حامی مالی ومعنوی حماس محسوب می گردند.
فرض مفروض پنهان این است که عدم مدارا با حماس ازسوی ائتلاف غربی به رهبری آمریکا وتلاش برای براندازی کامل حکومت حماس بر نوار غزه ترکیه وقطر رابه حمایت بیشتر از این گروه سوق بدهد .در چنین شرایطی ممکن است حتی آنکارا ودوحه به رغم برخی هزینه ها ی ناخواسته از اهرم قدرت خود یعنی گروههای جهادی وسلفی تندرو برای ضربه زدن به منافع حامیان اسراییل استفاده کنند. نکته اینکه اخیرا رجب طیب اردوغان رئیس جمهور اقتدارگرای ترکیه با رد تروریست خواندن حماس از آن به عنوان گروه آزادی خواه یاد کرد.
واژگان کلیدی: امکان سنجی, گسترش, جنگ ,غزه , فلسطین ,عناصر جدید ,اسرائیل, مصر ,,,
