امنیت غذایی و بحران اوکراین

معصومه محمدی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

 اوکراین و روسیه در حالی وارد یک جنگ فرسایشی شده‌اند که بازیگرانی کلیدی در بازار محصولات کشاورزی همچون غلات، سموم، انواع کود و نیز ادوات کشاورزی  به شمار می‌روند. تضعیف اوکراین که پیشتر «سبد نان اروپا» نامیده می‌شد، غرب را بیش از پیش برای تامین مواد غذایی استراتژیک به هراس انداخته‌ است.

روسیه و اوکراین با هم 30 درصد از حجم گندم جهان را تولید می کنند. از آنجایی که آنها ارزان ترین تولید کنندگان  محصولات مانند گندم، ذرت یا روغن تخمه آفتابگردان هستند و اوکراین یکی از بازیگران کلیدی تهیه آن قبل از جنگ بوده است. پیش از بحران، اوکراین در تولید و صادرات این محصولات  نقش بسزایی درتامین امنیت غذایی جهانی داشته است1.

از فوریه 2022، روسیه حملات گسترده ای را علیه نیروی کار کشاورزی، مزارع و زیرساخت های اوکراین انجام داده است. در ژوئن 2022، CSIS تصاویر ماهواره‌ای از چندین حمله از جمله مزرعه، لبنیات و انبار مواد غذایی را تجزیه و تحلیل کرد و اگرچه شواهد حکایتی دیگر فراوان است، اما میزان واقعی تخریب روسیه را پنهان می‌کند. بر اساس برآوردهای رسمی وزارت سیاست کشاورزی و غذای اوکراین (MAPF) و دانشکده اقتصاد کیف (KSE) با حمایت سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، بانک جهانی، و بانک بازسازی اروپا و توسعه، از زمان حمله روسیه به اوکراین، 84200 قطعه ماشین آلات کشاورزی به طور کلی یا جزئی آسیب دیده، چهار میلیون تن غلات و دانه های روغنی از بین رفته یا به سرقت رفته است، و ذخیره سازی برای 9.4 میلیون تن محصولات کشاورزی آسیب دیده یا از بین رفته است.

از دید غرب و کیف روسیه با هدف قرار دادن بخش کشاورزی اوکراین، ناامنی غذایی در میان مردم اوکراین را تشدید می کند و اقتصاد اوکراین را زیر سوال می برد. بر اساس برنامه جهانی غذای سازمان ملل متحد (WFP)، 14 میلیون اوکراینی به دلیل جنگ آواره شده اند و 18 میلیون نفر در سراسر اوکراین امروز به کمک های بشردوستانه نیاز دارند. قبل از جنگ، کشاورزی تقریباً 20 درصد از تولید ناخالص داخلی اوکراین را تشکیل می داد و با ارزش ترین صادرات اوکراین بود که بیش از 41 درصد از کل صادرات این کشور را با ارزش صادراتی بالغ بر 27.8 میلیارد دلار در سال تشکیل می داد. در سال 2022، اقتصاد اوکراین بیش از 30 درصد کاهش یافت که تا حد زیادی به دلیل زیان در بخش کشاورزی این کشور بود2.

از زمان اجرای طرح غلات دریای سیاه در ماه آگوست، اوکراین بیش از 22 میلیون تن غلات را از طریق بنادر اودسا، چورنومورسک و پیودنیی در دریای سیاه صادر کرده است که مجموعاً نیمی از صادرات کشاورزی دریایی قبل از جنگ اوکراین را انجام می‌دادند. با این حال، عملیاتی شدن این بنادر، اوکراین به سطح صادرات قبل از جنگ سخت است. برای جبران مسیرهای صادراتی دریایی از دست رفته، تولیدکنندگان اوکراینی مسیرهای صادراتی جایگزین و گران قیمتی را از طریق جاده و راه آهن پیدا کرده اند. از زمان بحران، میانگین قیمت حمل و نقل محصولات کشاورزی از 30 دلار در هر تن به 200 دلار در هر تن افزایش یافت. در نتیجه کاهش بهره وری و ظرفیت صادرات، وزارت کشاورزی ایالات متحده تخمین می زند که صادرات گندم در شش ماه گذشته تقریباً 37 درصد کمتر از سال قبل بوده است.

با دسترسی محدود به مسیرهای صادراتی، بسیاری از کشاورزان اوکراینی قادر به فروش غلات از قبل برداشت شده نیستند و از درآمد آنها برای پوشش بدهی های گذشته یا تامین مالی فعالیت های آینده محروم شده اند. آنها مجبور به نگهداری محصولات خود در انبار در مزرعه شدند، آنها جایی برای ذخیره محصولات بعدی نداشتند، و زمین در دسترس برای کاشت های آینده را محدود می کرد. به دلیل اشباع غلات موجود در اوکراین، قیمت های داخلی کالاهای صادرات محور بیش از 60 درصد کمتر از سطح قبل از جنگ است. تأثیرات کلی این پویایی ها شدید است: برخی تخمین ها حاکی از آن است که برداشت غلات اوکراین ممکن است تا 35 تا 40 میلیون تن در سال 2023 کاهش یابد3.

 بحران اوکراین بسیاری از کشورها، از شرق تا غرب آفریقا را با افزایش قیمت بین المللی مواد غذایی، سوخت و کود مواجه ساخته است و آنان با این افزایش بی سابقه دست و پنجه نرم می کنند. در واقع، نیمی از واردات گندم آفریقا از روسیه و اوکراین بوده است. از آنجایی که جنگ در اوکراین و تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه تولید و تجارت مواد غذایی را تحت الشعاع قرار داده است متاسفانه کمبودها افزایش یافته و قیمت‌ها بیشتر شده است، همچنین کشورهای عربی به ویژه مصر، لبنان، سوریه، لیبی و تونس به شدت به غلات و گندم وارداتی از روسیه و اوکراین وابسته هستند. در حالی که این کشورها خود گرفتار مشکلات اقتصادی و جنگ بوده و اکنون در نتیجه این جنگ در شرایط سخت تری قرار گرفته اند. بر اساس آمار رسمی صندوق بین المللی پول، کشورهای منطقه خلیج فارس، آسیب کمتری در مقایسه با دیگر کشورها به واسطه بحران مواد غذایی جنگ در اوکراین دیده اند. 

با آغاز جنگ اوکراین ، شاخص قیمت مواد غذایی «سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد» (فائو) که قیمت‌های بین‌المللی کالاهای غذایی در سطح جهان را رصد می‌کند، به بالاترین حد خود از زمان شروع رکوردها در سال ۱۹۹۰ رسیده است. نقش اوکراین در عرضه جهانی محصولات غذایی در ۱۵ سال گذشته بسیار پررنگ‌تر شده‌،  به طوری که صادرات کشاورزی و مواد غذایی اوکراین از کمتر از ۱۰ درصد به بیش از ۳۵ درصد صادرات جهانی افزایش یافته‌ است. این بحران تاثیر خود را بر امنیت کشورها و امنیت بین‌المللی گذاشته است. کمبود غذا‌، احتکار شرکت‌ها و خوف و ترس ناشی از این وضعیت، برخی دیگر از کشورهای صادر‌کننده از جمله هند را که دومین کشور تولید‌کننده گندم است، وا داشته تا صادرات این محصول را متوقف کنند. اندونیزی صدور  روغن نخل را که اولین کشور صادر‌کننده آن است، منع کرده است. بنا بر گزارش «FAO» یا سازمان جهانی غذا، تا کنون ۲۵ کشور بر صادرات خود قیودی وضع کرده‌اند که بیش از هشت در‌صد تجارت جهانی غذا را تشکیل می‌دهند4.

پس از آغاز درگیری نظامی بین روسیه و اوکراین و توقف صادرات غلات اوکراین و کمبود برخی محصولات غلات در بازارها جهانی به خصوص بروز مشکل در تامین امنیت غذایی در برخی نقاط جهان، تابستان سال گذشته با ابتکار ترکیه یک «مرکز هماهنگی مشترک» با مشارکت سازمان ملل با هدف انتقال ایمن غلات تولید اوکراین در استانبول ایجاد شد.

این توافق که در نتیجه تلاش‌ها برای جلوگیری از بحران غذایی در سراسر جهان حاصل شد، شامل خروج کشتی‌ها از بنادر اوکراین و نیز ارسال غلات به بنادر اوکراین توسط کشتی‌های تحت کنترل این مرکز فعال در ترکیه بوده است. ترکیه از آغاز این بحران و جنگ، دست به دیپلماسی فعال زده است؛ شرایط حاکم باعث آن شد که ترکیه در دیپلماسی میانجی‌گری و صلح خود در مورد حل بحران غذا اهمیت قائل شده و آن را در صدر اولویت خود قرار بدهد. ترکیه به رایزنی و مذاکره  خود برای اطمینان از ادامه فعالیت و انتقال غلات اوکراین و روسیه به بازارهای جهانی، حفظ ثبات در بازار غلات و متوقف نشدن تجارت این محصول مهم ادامه داده است5. از دیدگاه ترکیه حل بحران جهانی کمبود غلات ناشی از جنگ روسیه و اوکراین ارزش بالایی دارد و این کار به شکل عملی بر تحقق صلح منطقه‌ای و جهانی کمک شایانی خواهد کرد.

ترکیه توافق در این زمینه را برای صلح و ثبات منطقه و همچنین برطرف کردن نیازهای کشورهای هدف مهم دانسته است. این در حالیست که،۴۰ درصد غلات عبوری از این کریدور به اروپا، ۳۰ درصد به آسیا، ۱۳ درصد به ترکیه، ۱۲ درصد به آفریقا و پنج درصد هم به خاورمیانه منتقل شده است. پیشگامی ترکیه در تمدید این معاهده منجر به تداوم صادرات گندم و محصولات کشاورزی اوکراین به کشورهای مورد نیاز گشته است. البته شایان ذکر است که بیشتر این صادرات به کشورهای شرقی صورت پذیرفته است. تاکنون بالغ بر ۳۰ میلیون تن غلات از طریق این کریدور به مقصد کشورهای مختلف منتقل شده است.

مسکو پیشتر اعلام کرده است که تنها در صورتی با تمدید موافقت خواهد کرد که محدودیت‌های مربوط به صادرات محصولات این کشور نیز برداشته شود. همچنین مسکو اعلام داشته است که، هرچند غرب از صادرات این کشور از طریق دریای سیاه به طور مستقیم جلوگیری نمی‌کند ولی تحریم‌های مربوط به بیمه و مسائل مالی پرداختی موجب کند شدن صادرات کود و غلات روسیه شده است6.

 ولی با حمله پهپادی اوکراین به پل کریمه، با اعلام تعلیق این توافق از جانب روسیه جهان بار دیگر شاهد افزایش قیمت غلات شده است. معاملات آتی گندم در هیئت تجارت شیکاگو با جهش ۲.۷ درصدی به ۶.۸۰ دلار در هر بوشل رسید و معاملات آتی ذرت با ۰.۹۴ درصد افزایش به ۵.۱۱ دلار در هر بوشل رسیده است. 

 مقامات روسی با استدلال بر اینکه ایالات متحده و سایر شرکای بین‌المللی اوکراین با غیرممکن کردن صادرات برخی محصولات کشاورزی برای روسیه، اجازه اجرای منصفانه این پیمان را نداده و متاسفانه بخشی از توافق‌نامه‌ دریای سیاه در مورد روسیه تاکنون اجرا نشده است این پیمان را به حالت تعلیق در آورده و به محض تحقق بخش روسی توافقات، طرف روسی بلافاصله به اجرای این توافق بازمی گردد.

تعلیق توافق غلات دریای سیاه بار دیگر نگرانی ها نسبت به عرضه جهانی مواد غذایی را افزایش داده است به همین دلیل موجی از واکنش های بین المللی را به همراه داشته است. قیمت‌های غلات در سراسر جهان افزایش و مردم در آسیب‌پذیرترین مناطق آسیا، آفریقا، آن را احساس خواهند کرد7.

به نظر می‌رسد که تصمیم روسیه برای تعلیق قرارداد با اوکراین و جلوگیری از امکان صادرات غلات از طریق دریای سیاه باعث ایجاد فشار مضاعف بین‌المللی علیه این جنگ خواهد شد و بی‌تردید نظم بین‌المللی به چالش کشیده شده و با توجه به تصرفات روسیه در عمق خاک اوکراین، برتری قابل توجهی برای روسیه محسوب می‌گردد. به گفته مقامات آمریکایی مسکو از غلات و امنیت غذایی به عنوان سلاحی در جهت پیشبرد اهداف خویش در جنگ علیه اوکراین استفاده کرده است. از این رو، چالش‌های جدید وضعیت مبهمی را در برابر جهان قرارداده و هر آن امکان خارج شدن این جنگ از کنترل طرفین وجود دارد. در نهایت اینکه، معادلات جدید بین‌المللی در برابر جنگ دریای سیاه باعث ایجاد چالش‌های جدی علیه دولت‌های ضعیف منطقه‌ای و بین‌المللی از بابت افزایش تورم اقتصادی و تهدید امنیت غذایی می‌گردد که این خود اثرات اجتناب‌ناپذیر و نامطلوبی را بر تداوم توسعه، گسترش صلح، تقویت کشورهای ضعیف و امنیت جهانی ناشی از برآشفتن آنان را نمایان می‌کند.

واژگان کلیدی: امنیت غذایی , بحران, اوکراین,جنگ ,مسکو, معصومه محمدی

• 1https://www.csis.org/analysis/russia-ukraine-and-global-food-security-one-year
• – 2https://www.khabaronline.ir/news/1791684
• 3https://www.armanmeli.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-16/1060359-
• 4https://ecoiran.com
• 5https://www.mehrnews.com/news/5838783
• 6https://www.worldbank.org/en/topic/agriculture/brief/food-security-update
• 7https://www.idos-research.de/en/briefing-paper/article/food-security-in-times-of-crisis-poor-developing-countries-are-different/