طهمورث غلامی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
همواره از نفت به عنوان خون برای ارگانیسم اقتصاد جهانی یاد شده است. واقعیت آن است که امروزه تمامی مناطق دنیا به انرژی برای گرداندن چرخه های اقتصادی خود نیاز دارند. در این میان بسیاری از کشورها مجبورند نیازمندی های خود به انرژی را از مناطق دیگر دنیا وارد کنند که هر گونه اخلال در مسیر این واردات قادر است به اقتصاد آنها ضربه ی جدی وارد کند. از طرفی عدم عرضه ی کافی انرژی ممکن است منجر به افزایش قیمت این محصول در بازار جهانی و لذا افزایش هزینه های اقتصادی گردد. به این خاطر است که امروزه تأمین منابع انرژی مورد نیاز به عنوان یکی از اصول اساسی امنیت اقتصادی و سیاسی کشورها می باشد و دست یابی به منابع انرژی در صدر و اولویت سیاست خارجی کشورها قرار دارد. در این میان آنچه که باعث اهمیت زیاد خاورمیانه و مشخصاً منطقه ی خلیج فارس شده است، وجود منابع عظیم نفت و گاز آن می باشد. با توجه به وابستگی اقتصاد جهانی به منابع انرژی و مشخصاً نفت، این سؤال مطرح می شود که چه عواملی سبب شده است نفت جمهوری اسلامی ایران تحریم شود؟ به عبارت دیگر چه زمینه هایی سبب شده است که نفت جمهوری اسلامی برای اقتصاد جهانی از اهمیت بیفتد و عدم تزریق آن به اقتصاد جهانی سبب اخلال در بازارهای جهانی نگردد؟ با توجه به وابستگی بسیاری از کشورها به منابع انرژی، تحریم نفتی جمهوری اسلامی با چه منطقی قابل توجیه می باشد؟ در پاسخ به این سؤال استدلال می گردد که تحریم نفت جمهوری اسلامی به صورت یک دفعه و بدون برنامه اتفاق نیفتاده است و به موازات یافتن منابع جدید برای اقتصاد جهانی، به همان اندازه بر دامنه ی تحریم نفتی ایران افزوده شده است.
کلیدواژگان: تحریم نفتی جمهوری اسلامی ایران، نفت در برابر کالا، کاهش صادرات نفت ایران، محدودیت برای واردات نفت از ایران.
تبیین رخداد
تا قبل از تحریم ها،جمهوری اسلامی ایران، دومین صادر کننده ی نفت منطقه ی خاورمیانه پس از عربستان بود. اما امروزه مشاهده می شود که در اثر تحریم های ایالات متحده، صادرات نفتی ایران به نصف و یا بیشتر کاهش یافته است. طبق گزارش آژانس بین المللی انرژی در ژانویه ی 2013، صادرات نفت ایران از دو میلیون و ششصد هزار بشکه به زیر یک میلیون، در روز کاهش پیدا کرده است. کاهش صادرات نفت ایران که با آغاز تحریم های نفتی ایالات متحده از ابتدای تیر ماه آغاز شد، به نظر می رسد سبب ایجاد اخلال در بازار جهانی نشده است و حتی در مواردی ما شاهد کاهش قیمت نفت بوده ایم. به عبارت دیگر این چنین به نظر می رسد که در اثر تحریم های اقتصادی ایران و کاهش صادرات نفت ایران مشکلی در عرضه و تقاضای نفت به وجود نیامده است. در ادامه به دلایل این امر اشاره می گردد.
- استفاده از چاه های نفت موجود در شمال آمریکا و کانادا: این مناطق دارای منابع نفتی فراوانی می باشند. به گونه ای که گفته می شود در صورت امکان استخراج آنها، کشور کانادا به اولین دارنده ی منابع نفتی دنیا تبدیل می شود. نکته ی که در این میان باید به آن توجه کرد این است که استخراج نفت در این مناطق نسبتاً پر هزینه است، به گونه ای که برای استخراج هر بشکه ی نفت50 دلار مورد نیاز است. طبیعی است اگر قیمت هر بشکه نفت در بازار جهانی به بالای 60 دلار برسد، در آن صورت استخراج نفت این مناطق به لحاظ اقتصادی کاملاً به صرفه است. به این خاطر زمانی که قیمت نفت به بالای صد دلار برای هر بشکه نفت رسید، استخراج منابع نفتی این منطقه توسط کانادا و ایالات متحده در دستور کار قرار گرفت و با آغاز ریاست جمهوری باراک اوباما، برنامه استخراج نفت این مناطق با سرعت و جدیت بیشتری دنبال شد. به گونه ای که نفت استخراجی از این مناطق سبب تأمین بخشی از نیازهای اقتصاد جهانی به انرژی شده است.
- صرفه جویی و کاهش نیاز به نفت در ایالات متحده ی آمریکا: آمریکا هر چند خود اولین کشور دارنده ی منابع نفتی دنیا می باشد، اما در عین حال اولین وارد کننده ی نفت نیز می باشد. ایالات متحده که بیشتر نفت خود را از آمریکای لاتین وارد می کند، در سالیان اخیر تلاش کرده است میزان مصرف انرژی خود را در بخش های مختلف مدیریت و کنترل کند. از طرفی این کشور به دنبال استفاده ی بیشتر از انرژی های جایگزین مانند انرژی ناشی از باد حرکت کرده است. به گونه ای که امروزه آمریکا اولین کشور تولید کننده ی انرژی بادی در دنیا می باشد. طبیعی است که کاهش واردات نفت آمریکا بدین معنی است که دیگر کشورهای متقاضی نفت قادرند نفت مورد نیاز خود را به آسانی تأمین کنند.
- ورود عراق به تولید دوباره ی نفت: ایالات متحده در دهه ی 1990، صنایع نفت و گاز سه کشور ایران، عراق و لیبی را تحریم کرد. اما امروزه نه تنها لیبی دیگر مورد تحریم ایالات متحده نیست، بلکه بخش عظیمی از نفت مورد نیاز اروپا را نیز تأمین می کند. از طرفی با سقوط صدام حسین، فعالیت شرکت های نفتی آمریکایی و انگلیسی در عراق شروع شد، به گونه ای که این فعالیت ها سبب شده است عراق به یکی از تولید کنندگان مهم نفت منطقه تبدیل شود. به نظر می رسد با بازگشت دوباره ی لیبی و عراق به چرخه ی تولید نفت، تحریم نفت جمهوری اسلامی ایران برای ایالات متحده نسبتاً آسان باشد و هزینه ای برای اقتصاد جهانی نداشته باشد. در این میان، به ویژه منابع نفتی عراق از جایگاه ویژه ای برخوردار است به گونه ای که هر اندازه که بر تولید نفت عراق افزوده شده است، به همان میزان بر افزایش تحریم نفت ایران نیز افزوده شده است. در عراق تمامی مراحل شناسایی، اکتشاف، استخراج، بهره برداری و صادرات نفت عراق در اختیار شرکت های آمریکایی و اروپایی است. طبق آنچه که اعلام شده است ایالات متحده قصد دارد تولید نفت عراق را به دوازده میلیون بشکه در روز برساند. در این میان شرکت های آمریکایی و انگلیسی چنان از ابتدا بر روی چاه های نفت عراق کار کرده اند که تزریق بیشتر گاز و یا بخار به آن چاه ها سبب آسیب دیدین چاه های نفت عراق نشود. امروزه طبق برخی آمارها تولید نفت عراق به پنج میلیون بشکه در روز رسیده است که بخش زیادی از آن به خارج صادر می گردد. دولت عراق که در اثر تحریم های نفتی آمریکا در گذشته سهم خود را در اپک از دست داده بود، امروزه با سیاست های ایالات متحده تلاش دارد سهم ایران را به خود اختصاص دهد و بدین ترتیب جایگزین نفت ایران گردد. امروزه مراکز نفتی عراق از امن ترین نقاط این کشور می باشد که به شدت توسط نیروهای امنیتی محافظت می گردد. از این رو باید گفت بر خلاف تصور رایج، عربستان و دیگر کشورهای عرب صادر کننده ی نفت در خلیج فارس نقش چندانی در جبران کردن تبعات ناشی از تحریم نفت ایران را ندارد. زیرا چاه های نفت آنها در کوتاه مدت توانایی تولید بیشتر نفت را ندارد، بلکه این منابع نفتی عراق می باشد که با هدایت ایالات متحده کاملاً به دنبال تأمین نفت مورد نیاز اقتصاد جهانی می باشد. لذا در پایان باید گفت که اگر ایالات متحده در دهه ی 1990، توانست سه کشور تولید کننده ی نفت را تحت تحریم های خود قرار بدهد، امروزه تحریم صرفاً یک کشور برای آن آسان تر خواهد بود.
- زمان بندی تحریم ها: مورد دیگری که سبب شده است که کاهش صادرات نفت ایران سبب ایجاد اخلال در بازار جهانی نفت نگردد، به زمان بندی آنها بر می گردد. زمانی که نفت ایران مورد تحریم آمریکا و متحدین اروپایی اش قرار گرفت، یک فرصت شش ماهه به کشورهای وارد کننده ی نفت از ایران داده شد که اولاً منابع جایگزین نفت ایران را پیدا کنند و ثانیاً واردات نفت خود را از ایران کاهش دهند. به دنبال آغاز تحریم های نفت بار دیگر به کشورهایی که موفق شده بودند سطح واردات خود را از ایران به مقدار زیادی کاهش دهند، این فرصت دوباره داده شد که در صورت کاهش واردات نفت از ایران تا یک حد مشخص، از مجازات های احتمالی معاف شوند. این زمان بندی ها این امکان را به کشورهای وارد کننده ی نفت از ایران داده است تا بتوانند خود را با شرایط جدید کاملاً تطبیق دهند و لذا در نهایت این امکان فرا برسد که آنها بتوانند به صورت کامل واردات نفت خود از ایران را قطع کنند.
دورنمای رخداد
بنابر آنچه که گفته شد باید گفت که امروزه از اهمیت نفت ایران برای اقتصاد جهانی کاسته شده است و با توجه به این که جمهوری اسلامی هم اکنون حدود یک میلیون بشکه نفت در روز صادرات دارد، دولت مردان ایالات متحده تلاش خواهند کرد بیش از پیش زمینه ی کاهش اهمیت نفت ایران را فراهم کنند تا از این طریق بتوانند صادرات نفت ایران را به طور کامل متوقف کنند و هیچ اخلالی در اقتصاد جهانی در اثر نبود نفت ایران به وجود نیاید. طبق برخی از تحلیل های موجود آمریکا قصد دارد صادرات نفت ایران را به پانصد هزار بشکه در روز تا چهار ماه آینده و به صفر تا هشت ماه آینده برساند. این هشت ماه فرصتی خواهد بود برای کشورهای وارد کننده ی نفت از ایران تا با یافتن منابع جدید واردات نفت، از وابستگی خود به نفت ایران بکاهد.
