از رقابتهای ژئوپلیتیکی عربستان و ایران تا همگرایی ژئواکونومیکی

مریم وریج کاظمی

 دانش آموخته دکتری جغرافیای سیاسی 

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

بر اساس اصل همسایگی ایران با حوزه های ژئوپلیتیکی مختلف در جهات جغرافیایی متعدد ارتباط دارد. ایران در منطقه آسیای جنوب غربی و در حوزه ژئوپلیتیکی خاورمیانه واقع شده است. این کشور باید در سیاست های خود ظرفیت های منطقه آسیای جنوب غربی را همواره مدنظر قرار دهد؛ چراکه این منطقه دارای موقعیت های ژئواستراتژیک، ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک (نفت و گاز و خطوط انرژی، خطوط مواصلات بین المللی و موقعیت ترانزیتی)و ژئوکالچریک مختلفی است.

از طرف دیگر عربستان سعودی در آسیای جنوب غربی قرار گرفته است و از شمال با عراق، از شرق با کویت، خلیج فارس، امارات، قطر، عمان و بحرین و از جنوب با یمن و از غرب به دریای سرخ محدود می باشد. عربستان به علت واقع شدن در منطقه حساس خاورمیانه و خلیج فارس و همچنین ویژگی های اقتصادی و فرهنگی دارا اهمیت قابل ملاحضه ای است. عربستان سعودی که امروزه شاهد آن هستیم با عربستانی که ابن سعود بر جای گذاشت به هیچ وجه قابل مقایسه نیست، چون این کشور جهش ها و پیشرفت های اقتصادی و صنعتی فراوانی داشته است که در خوش بینانه ترین ارزیابی ها قابل تصور نبود. اما میراث سیاسی که از ابن سعود به یادگار ماند، همچنان بر نظام حکومتی این کشور سایه افکنده است.

پادشاهی سعودی در بعد منطقه ای و فراتر از آن در حوزه جهان اسلام نقش مهمی برای خود قائل است و با حمایت های مالی گسترده از کشورهای اسلامی و جنبش های اسلامی در پی بسط حوزه نفوذ خود بوده است. گستردگی رقابتهای پیدا و پنهان ایران و عربستان سبب بروز تنش و تیرگی در روابط تهران-ریاض شده است به طوری که که مولفه ای همچون رقابت بر سر گسترش حوزه نفوذ ژئوپلیتیکی در عراق ،یمن،بحرین و سوریه و ضدیت رویکردهای دو کشور در قبال بحران های منطقه ای در کنار مولفه های دیگری نظیر تضادهای ایدئولوژیکی ، اختلافات ژئوکالچری ، رقابت بر سر رهبری جهان اسلام،رواج مسابقه تسلیحاتی در بین کشورهای منطقه زمینه ساز روابط تنش آلود و بحران ساز میان دو کشور شده است. ایران و عربستان سعودی همواره به عنوان دو کشور و دو قدرت تاثیرگذار جهان اسلام در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس مطرح بوده اند و هر کدام بنا به دلایل مشابه و متفاوت نقشی برتر برای خود در روند تحولات منطقه ای قایل می باشند. با توجه به مختصات ژئوپلیتیکی و ویژگی های جغرافیایی دو کشور مهم و تعیین کننده در تحولات منطقه جنوب غرب آسیا به شمار می آیند.این دو کشور تقریبا از سال2000 میلادی تا به امروز در مسائل منطقه ای همدیگر را به عنوان یک رقیب بالفعل در نظر گرفته اند،به طوری که می توان گفت روند روابط ژئوپلیتیکی دو کشور از رابطه ژئوپلیتیکی رقابتی به سمت و سوی روابط ژئوپلیتیکی تقابلی شیفت پیدا می کند. (ذکی.1395).

ایران و عربستان به دلیل مخازن سرشار انرژی نفت و گاز و بازارهای مصرف در آسیای جنوب شرق، – همچنین موقعیت برتر ایران نسبت به عربستان در خصوص منابع جاری آب – می توانند همکاری های ژئواکونومیک خود را ارتقا دهند که در پرتو چنین رویکردی از فشارها و چالش های که روابطشان را سالها درگیر کرده بود بکاهند و همگرایی ژئواکونومیکی در قالب اشتراک در کمپانی ها و شرکتهای استخراج نفت و گاز و پتروشیمی و خطوط لوله انرژی و معادن زیرزمینی و تراتزیت ذخایر آبی ایران به عربستان شکل گیرد. همگرایی به لحاظ مفهومی عبارتست از تقریب و نزدیک شدن افراد به سمت نقطه ای مشخص که معمولا به عنوان هدف مشترک آنان شناخته می شود. از این رو ایران و عربستان در یک مدار موازی و منسجم با تفکر ژئواکونومی می توانند چالش ها را به فرصت های استراتژیک تبدیل کنند و پیوند و اشتراکات فرهنگی، مذهبی، امنیتی و اقتصادی میان شان را بدون خدشه وارد شدن به اصل ایدئولوژی نظام حکومتی شان در یک مجموعه امنیتی- اقتصادی واحد قرار دهند.

عربستان سعودی و ج.ا.ایران دو کشور مسلمان- همجوار و دارای اهداف، منافع، تهدیدات و فرصت های مشترک فراوانی هستند. البته دو کشور با وجود ارزشهای مشترک و منافع اقتصادی هماهنگ به عنوان رقیب قدیمی در صحنه سیاست بین الملل، سالها نسبت به یکدیگر از موضع شک و تردید خصمانه بهره می برند. از این رو رقابت برای کسب برتری سیاسی- هویتی دو کشور را در مقابل یکدیگر قرار داده است و تلاش برای تسلط ژئوپلیتیکی بر مناطق همجوار شیوه ای از رادیکالیسم فرق اسلامی را برای جهانیان به نمایش گذاشته که موجب تنش های بین المللی و لشکرکشی ابرقدرتها به منطقه جنوب غرب آسیا شده است.این درحالیست که رقابت ژئوپلیتیکی سالهاست جای خود را به تسلط ژئواکونومیکی داده است و همگرایی در این بخش می تواند علاوه بر امنیت و یکپارچگی سرزمینی، موجبات نظم و آرامش بین المللی بدون ابزار خشونت به همراه آورد.

در واقع مي توان با ریشه یابی علل تعارضات بین دو کشور همگرایی در تسلط تفکر ژئواکونومیکی می تواند مهمترین راه حل کاهش تنش و تقویت روابط عربستان سعودی و ایران باشد. تنش روابط بین عربستان و ایران سابقه طولانی دارد و ریشه های تاریخی آن کاملا مشهود است بالطبع از بین رفتن طیف وسیعی از این مسائل و مشکلات نسبتا لاینحل زمان بر خواهد بود، اما موضوعی که باید آگاهانه بپذیریم این است که جهان امروز دیگر تاب و توان ادامه منازعات قدیمی را ندارد و رفته رفته نیازهای امنیتی مشترک حالت فرسایشی به خود خواهد گرفت که می تواند اساس و علت وجودی کشورها را نشانه رود و تزلزل حکومتها و قیام و شورش اجتماعی از نتایج آن خواهد بود. پس چشم انداز همکاری های ژئواکونومیکی ایران و عربستان در قالب تقویت و نهادیه کردن همکاری های گسترده انرژی نفتی – گازی و آبی می تواند مواضع مشترکی از صلح و ثبات برای منطقه و جهان همراه داشته باشد و روابط دو کشور به دلیل چنین همکاری گسترده تقویت شود و به آرامی نگرش رقابتی و تفاوت دیدگاه دو طرف نسبت به یکدیگر کاهش و در نهایت از بین رود.

منبع

• ذکی، یاشا(1395).رقابت های ژئوپلیتیکی ج.ا.ایران و عربستان سعودی در جنوب غرب آسیا. همایش بین المللی بحران های ژئوپلیتیکی جهان اسلام.آبان ماه.دانشگاه شهید بهشتی.تهران.

واژگان کلیدی:رقابت، ژئوپلیتیکی، عربستان ، ایران، همگرایی، ژئواکونومیکی