اروپا و نگاه به گاز منطقه خزر و روسیه

دکتر حسن مرادی

استاد دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

روابط گازی اروپا و روسیه در دو سال اخیر

از آنجایی که خط لوله گازي اروپا از اوکراین عبور می کرد و اوکراین نیز یک مصرف کننده بزرگ روسیه و وابستگی ویژه اي به گاز روسیه داشته است‏‏، اما روسيه در چندین مرحله در شرایط بسیار سخت زمستان باعث   افزایش قیمت گاز شد . همچنین خط گازي كه از اوکراین گذشته و به اروپا می رسد و برخی از کشورهای اروپایی را تغذیه می کند همين امر باعث وابستگی اروپا به گاز روسیه شده است.

نوع نگاه اروپا به گاز روسیه در دو دهه اخیر

اگر چه بخشی از گاز اروپا از طریق روسیه تامین می گردد، اما روسيه به عنوان یک منبع استراتژیک و تا حدودی نامطمئن قلمداد می شود که می تواند در مواقع خاصی با کاستن و یا محدود کردن آن به اروپا ضربه بزند، در حالی که اروپا ممکن است این نظر را در مورد گاز ایران نداشته باشد لذا اگر ایران بتواند منابع مطمئنی را برای صدور گاز به اروپا ایجاد کند، قطعا اروپا می تواند نظر مثبت تری نسبت به گاز ایران داشته باشد. همانطور که ایران با سوئیس مذاکراتی برای صدور گاز داشته است.

نگاه راهبردی و استراتژیک اروپا به ورود گاز از کشورها

اروپا برخی از منابع گاز را از منابع داخلی خود تامین کرده است و ولي به جهت ناچیز بودن منابع گازی و اروپا در هیچ زمانی بی نیاز از ورود گاز از خارج نبوده است و نگاه آن همواره به بیرون از اروپا بوده است . يعني همواره به حوزه های خلیج فارس، دریای خزر و روسیه چشم دارد. در اين بين نقش قطر، الجزایر در تأمین منابع گاز اروپا هم مهم است چنانچه گاز صادراتی قطر و الجزایر بیشتر از نوع LNG بوده است و از طریق کشتی صادر می شده است و کمتر بر روی خط لوله گازي تمركز شده است. در صورتی که ایران برای ایجاد خط لوله و ارسال گاز از طریق آن به اروپا نزدیک تر است، بنابراین ایران در گاز نوع LNG از قطر والجزایر ضعیف تر عمل کرده است و کانتینر های قوی تری در این دو کشور وجود دارد. زیرا ذخایر اثبات شده ایران 29.6 تریلیون متر مکعب است و این مقداری نیست که قابل چشم پوشی از سوی اروپا باشد. در بعد ديگري اروپا امید به این دارد که با خطوط سوت استریم و نورث استریم بخشی از نیاز های داخلی خودش را از این دو خط تامین کند و نمی تواند آن منابع را نادیده بگیرد.

نگاه اروپا به روابط گازی روسیه بعد از بحران اوکراین

بعد از بحران اوکراین در مورد امنیت حوزه هاي گازي شک محکمی از سوي اروپا به وجود آمده است. روسیه بتواند هر زمان که اراده کند این شریان ها را قطع کند. در اين بين چند نوع نگاه نسبت به گاز روسیه در بین کشورهای اروپایی وجود دارد. در واقع با توجه به روابط اروپای شرقی با روسیه، دیدگاه ها بین اروپای شرقی و غربی متفاوت است. اروپای شرقی با روسیه روابط بهتری دارد و البته منابع مالی کمتری در اختیار دارند. در حالی که اروپای غربی منابع مالی بیشتر ولي روابط ضعیف تری و بعد مسافت بیشتر نسبت به اروپای شرقی با روسیه دارد.

نوع سیاست گذاری گازي اتحادیه اروپا در یک سال اخیر

اروپا علاوه بر تکیه بر منابع گازي خود، (که این منابع را هرچه بیشتر استحصال کند ) نگاهی که به انرژی های نو دارد، برای مثال در برنامه اروپا، در سال 2020 ، 20 درصد انرژی خود را از خورشید (از طریق خطوط فشار قوی از صحرای آفریقا ) تحصیل خواهد كرد، به این معنی که راکتور های عظیم خورشیدی در آفریقا نصب می گردد و 20 درصد انرژی برقی اروپا را تأمین می کند. اروپا علاوه بر نگاه به انرژی های نو، همواره به ذخایر گازی ديگر چشم داشته است و در این بین نگاه آن به ذخایر گازی قطر، روسیه و ایران از همه مهم تر بوده است.

اهميت ايران

اروپا نتوانسته اند نقش ایران را به عنوان بزرگترین شبکه گازی جهان فراموش کنند. ایران دارای 30 هزار کیلومتر مربع، شبکه فشار قوی دارد که بزرگترین شبکه گاز رسانی جهان به جمهوری اسلامی ایران تعلق دارد. در واقع کشوری که خود از این منبع طبیعی گاز استفاده می کند نمی تواند برای کشورهای دیگر بی اهمیت باشد. ایران بزرگترین حوزه گازی را در پارس جنوبی دارد و پیش بینی می شود که ایران در دو سال آینده، مازاد گازی به ارزش 200 الی 250 میلیون متر مکعب داشته باشد و این مقدار مازاد، رقمی نیست که اروپا و دنیا بتواند آن را نادیده بگیرد. با توجه به اینکه حوزه ی پارس جنوبی، بزرگترین حوزه گازی جهان است و ایران مالکیت نیمی از آن را دارد، دنیا نمی تواند به این نکته بی توجه باشد. در اين بين اروپا که همواره به واردات گاز از حوزه های خارج از اروپا نظر دارد، نمی تواند از حوزه های خزر، خلیج فارس چشم پوشی کند. بنابراین ایران در حوزه خلیج فارس و خزر منابع و منافعی دارد که اروپا می تواند به آن بیاندیشد.

دلایل افزایش اهمیت گازی ایران برای اتحادیه اروپا

با توجه به نامطمئن شدن منبع گاز اوکراین و گازی که از روسیه تأمین می شود و همچنين خطرهایی که برای روسیه به وجود آمد، اروپایی ها به دنبال منابع جایگزین بوده اند. به همین دلیل به سوي گاز ایران متمایل شده اند .یکی از نکاتی که در مذاکرات اتمی اروپا به آن چشم دارد، بهبود روابط و استفاده از این روابط براي بهره مندي از گاز ايران است. بنابراین گاز یکی از این پارامترهای مهم است و اروپا نمی تواند مناسبات خود را با ایران نادیده بگیرد .يعني بنابراین اگر ایران گاز قابل عرضه ای داشته باشد و قراردادهای پایداری ببندد، می تواند عرض اندام داشته باشد و قسمتی از نگرانی اروپايي ها در مورد تهديهاي گازي روسيه را بپوشاند.

اهمیت گاز حوزه خزر و نگاه اروپا به آن

از آنجایی که گاز حوزه خزر به اروپا نزدیک است، مورد خواست آن ها نیز است. زیرا به راحتی امکان آن وجود دارد که خطوط گاز خزر از ارمنستان، یوگسلاوی و یا ترکیه به اروپا صادر شود. يعني با این مقدار فاصله که بین حوزه های خلیج فارس و دریای خزر وجود دارد، حوزه خزر اولویت بیشتری برای تامین گاز اروپا دارد. در اين بين بايد گفت اروپا پس از تکیه بر منابع داخلی خود، اولین اولویت آن تهیه گاز از طریق مجاری سه گانه خزر، خلیج فارس و روسیه است. سعی بر این است که دیدگاه های خود را به شکلی تنظیم کنند تا بتواند مذاکرات را برای استفاده از این منابع مهیا کنند.

چالش های روابط گازی اتحادیه اروپا :

چالش های روابط گازی اتحادیه اروپا و روسیه: یکی از چالش هاي اين حوزه جنگ داخلی اوکراین و شبه جزيره کریمه است . اين امر باعث تیرگی روابط گردیده است و این مسئله به مسائل مهمي دامن زده است زیرا در گذشته قیمت عامل اختلاف بود اما امروزه مسائل سیاسی نیز به عرصه آمده است.

چالش های بهره گیری اروپا از گاز خزر: در واقع توان تولید این کشورها مانند توان بهره گیری ایران ( که در حوزه خلیج فارس تولید می کند) نيست. در واقع كشورهاي خزر توان محدود تری داشته و اروپا نیز این مسئله را در نظر مي گيرند که گاز در حوزه دریای خزر به صورت محدود تری نسبت به خلیج فارس تولید می شود. در اين بين به هر اندازه که مسافت زیاد می شود قیمت نیز افزایش می یابد و هزینه انتقال و خط لوله نیز به آن اضافه می شود.

چالش های موجود در تعامل های گازی اروپا با ایران: بزرگترین مانع چالش های موجود در تعامل های گازی اروپا با ایران سرانجام مذاکرات اخیر است، ایران به دنبال حذف و رفع موانع تحریم ها است . اروپا به ویژه انگلیس دنبال بهبود روابط با ایران است. سایر کشورهای اروپا نیز که منافع زیادی در ایران دارند. مثلا آلمان و ایتالیا به عنوان بزرگترین شرکای تجاری ایران نمی توانند روابط خود را با ایران چه در حوزه انرژی و چه سایر حوزه های تجاری را نادیده بگیرند و همواره نگاه آن ها به جمهوری اسلامی ایران بوده و بازار 80 میلیونی ایرانی ها نیز نمی تواند از نظر تجار این کشور ها بی اهمیت باشد. در بعد ديگري مشکل اصلی مسیر چالش های اقتصادی و فني موجود مهمي بر سر راه تعامل های گازی اروپا با ایراناست. اینکه از چه مکانی مسير هدایت شود و خطراتی فراروي آن مهم است.یکی از مسائلی چالش زاي ديگر مسئله داعش و دولت اسلامی خودخوانده ای (که تاحدوی برخی از مناطق عراق و سوریه را تصرف کرده) است. هم اروپا و هم ایران و کشورهای منطقه به حذف داعش و بازگشت امنیت به حوزه های مذکور علاقمند هستند. در حقیقت ناامنی این حوزه ها عامل ایجاد نگرانی جدی در این حوزه ها بوده است.

آینده روابط گازی اروپا با توليدكنندگان گازي

به نظر می رسد با برداشته شدن تحریم ها، روابط گازی اروپا و ایران به سمت مثبتی گرایش پیداه می کند و باعث ایجاد قراردادهای قوی خواهد شد. در بعد ديگري در حوزه خزر و بخشی که مربوط به تولید ایران می شود. ایران در واقع توان تولید خوبی دارد و قادر است بخشی از منابع را به اروپا صادر کند . يعني ایران به طور قطع در بخش مربوط به خود در حوزه خزر می تواند تعاملاتی را با اروپا داشته باشد. جدا از اين اروپا می تواند از حوزه خزر گاز بیشتری دریافت کند و در صورت داشتن توان بالا و صادرات این امر عملی است. با اين حال روابط با حوزه روسیه روسیه قوی تر است ولي روند استخراج و استحصال منابع گازی در حوزه روسیه سریع تر است. با اين حال به نظر می رسد اروپا در آینده به این موضوع فکر كند، که اگر نتواند از این مبادی اصلی گاز خود را دریافت کند ، باید به حوزه های دیگری برای تامین گاز را در نظر گیرند و یا به صورت موازی از منابع گازی ایران و روسیه استفاده کنند. زیرا نمی توانند منابع گاز ایران را نادیده بگیرند.

واژگان کلیدی: اروپا و نگاه به گاز منطقه خزر ، اروپا و نگاه به گاز منطقه روسیه، روابط گازی اروپا و روسیه، اروپا و روابط گازی ایران و روسیه