احمد مرجانی نژاد
پژوهشگر توسعه روابط فرهنگی بین المللی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
جمهوری ترکیه با تشدید درگیری ها در لیبی، در حالی که تمرکز خود را معطوف دریای مدیترانه و شمال آفریقاکرده است. اما هم چنان درگیر مشکلات کردهای شمال سوریه، جنگجویان در ادلب، سیل مهاجرین است. اگر چه ، تحولات لیبی، دریچه ای برای حل چالش ادلب گشوده است و گفته می شود ، گروهی از تروریست‌های ادلب به میدان جنگ لیبی، اعزام شده اند. زیرا آقای اردوعان به خوبی میداند که اگر ترکیه جبهه لیبی را به رقباء واگذار کند در انتخابات آتی با مشکلات بزرگی در داخل و نیز تنگناهای سیاسی و اقتصادی خارجی روبرو خواهد شد.
ایالت « ادلب» سوریه، تنها ولایت باقی مانده در اشغال گروه‌های تروریستی است که ۱۱ % از خاک سوریه را تشکیل می دهد و یکی از مناطق مهم سوریه است. از منظر تاریخی و نیز جغرافیایی در ترکیب سرزمینی سوریه و هم از لحاظ اقتصادی یکی از شهرهای مهم سوریه محسوب می گردد. با توجه به آن که در مجاورت با ترکیه نیز قرار دارد ، عملا اهمیت این منطقه بس مهم است. علاوه بر این در طول بحران چند سال اخیر سوریه، با توجه به اینکه یکی از سرپل های اصلی ارتباط معارضین و حامیان خارجی آنها بوده است، دارای اهمیت ویژه ای است. در حال حاضر اهمیت ادلب به این دلیل است که آخرین منطقه ای است که باقی مانده گروه های تروریستی در آن فعالیت دارند و سرنوشت ادلب و پاکسازی ترویست ها از این منطقه، می تواند سوریه را از بحران نظامی خارج و دوره ای جدید در این کشور ، رقم زند.
پیشروی های ارتش سوریه در حومه ادلب، پس از یک وقفه کوتاه‌مدت که بنا بر توافق مسکو در 12 ژانویه (۲۲دی) حاصل شده بود، مجدداً از سر گرفته شده و طی روزهای گذشته مناطق بیشتری از حومه ادلب از کنترل تروریستها خارج گردید. آتش بس در ادلب به میانجیگری روسیه- ترکیه از روز یکشنبه، ۲۲ دی1398 ، اجرایی شده بود ، اما پس از دو روز توسط تروریست‌های« تحریر الشام » نقض شد، این پیشروی‌ها نقش بسیار مهمی در شکستن روحیه ترویست‌هایی که به شدت نسبت به آینده تحولات نگران بوده و از هم اکنون به دنبال راهی برای فرار از سوریه هستند، داشته است. گروه‌های تروریستی تکفیری: تحریر الشام (جبهه النصره سابق) که بخش اعظم ادلب را در کنترل دارند، به دلیل آنکه از یکسو توافقات آتش بس برای خروج غیرنظامیان از منطقه و در نتیجه امکان تشدید فشارها در آینده را به زیان خود می دانند (استفاده تروریستها از غیرنظامیان به عنوان سپر انسانی) و از سوی دیگر از دست دادن حلب ( 2016 ) را حاصل تبانی پشت پرده آنکارا- مسکو ، می‌دانند، از پایبندی به این توافقات سر باز زده و بلافاصله به نقض آتش بس اقدام کردند. تداوم کنترل استان ادلب از اهمیت راهبردی برای معارضین به منظور نقش آفرینی در تحولات آینده سوریه بویژه فرآیند سیاسی برخوردار است. در حالی که پیروزی دمشق در بحران چندین ساله سوریه در مبارزه با تروریسم قطعی می باشد ،معارضین تحت حمایت دولت‌های خارجی در تلاش هستند تا شکست‌های خود در عرصه میدانی تحولات را به پیروزی در عرصه سیاسی تبدیل کنند ، لذا با زیاده‌خواهی و کارشکنی در مسیر نشست گفتگوهای قانون اساسی که دور نخست آن با نظارت سازمان ملل در ژنو از ماه اکتبر آغاز شد، موجبات به بن بست رسیدن آن را فراهم کردند.در این شرایط دولت سوریه، بر اساس قوانین بین المللی، در خواست مردم سوریه، به پایان حضور تروریست‌های تکفیری جنایتکار در سوریه می اندیشد، و از سوی دیگر به دنبال گرفتن اهرم کارت ادلب، از معارضین تروریست، در معادلات سیاسی، می باشد و عزم خود را برای گرفتن بخش مهمی از ادلب جزم کرده است.
البته احتمال دارد در مرحله بعد ، هدف بلندمدت دمشق، خنثی سازی برنامه ای است که ترکیه طی ماه های اخیر در شمال سوریه به بهانه جداسازی کردها ، در حال اجرای آن است . تا کنون، هرگاه دولت سوریه عملیات آزادسازی ادلب را به پیش برده است ، رئیس جمهور ترکیه، طی سفر به مسکو ، توافق با پوتین، به عنوان چاره‌ای برای جلوگیری از سقوط ادلب، اندیشیده و اقدام کرده است. با این وجود به نظر میرسد نقض مکرر توافقات و اثبات ناتوانی آنکارا در واداشتن گروه‌های ترویستی در پایبندی به آتش بس ، نهایتاً مسکو را به این سمت سوق داده که حداقل تلاشی جدی برای جلوگیری از تداوم عملیات ادلب توسط ارتش سوریه صورت ندهد طی مورخ چهارم بهمن ماه 1398 ، لاوروف وزیر خارجه روسیه در دیدار با «گیر پدرسون»، نماینده سازمان ملل در امور سوریه گفت: ” حضور تروریستها در سوریه تقریبا تمام شده است، تروریستها در برابر اقدامات بشردوستانه در سوریه اختلال ایجاد می‌کنند که این اقدام نیازمند پاسخی واقعی است.” در این راستا در جریان دیدار مورخ هشتم بهمن ماه ، بشار اسد و هیئت بلندپایه روسی( به نقل از خبرگزاری رسمی سوریه (سانا)، الکساندر لاورنتیف، فرستاده ویژه رئیس جمهوری روسیه و سرگئی ورشینین، معاون وزیر امور خارجه این کشور و هیئت همراه آنها ، تحولات جاری در حلب و ادلب ، بویژه بر اهمیت عملیات ارتش سوریه، با حمایت روسیه در شرایط سنگ اندازی دخالت‌های خارجی، در مسیر فرآیند سیاسی، تاکیدکردند. اینک تلاش های آنکارا برای حفظ آتش بس، توقف حملات ارتش سوریه در حالی به شکست انجامیده که به نظر میرسد، ترکیه به مرور در حفظ ادلب توسط تروریستها ناامید می شود. زیرا از سویی 1- مسیر توجیهات قانونی ترکیه برای دفاع از آتش‌بس با توجه به تسلط تحریرالشام بربخش اعظم ادلب تقریباً مسدود است.2- تسلط بر بخشی از مناطق کردنشین شمالی در عملیات اخیر (چشمه صلح) و همچنین تحولات لیبی تاثیرات خود را بر تغییر اولویت‌های آنکارا در حفظ ادلب گذاشته است. اگر چه آنکارا ،نسبت به نتایج عملیات ارتش سوریه، ایجاد موج جدید آوارگان سوری برای ورود به ترکیه، کماکان نگرانی جدی دارد. مهم ترین هدف ترکیه در تحولات سوریه، فعلا ، جلوگیری از تسلط نیروهای« پ.ی. د » و شاخه نظامی آن « ی.پ .گ » بر مناطق شمالی سوریه، است. البته این چالش با نرمش های غرب و شرق تاحدودی رفع شده و آنکارا اکنون بخش زیادی از این مناطق را در کنترل خود دارد. این امر میتواند با توجه به اینکه سوریه علاوه بر مبادله تجاری بین دو کشور ، دروازه اقتصادی ترکیه به جهان عرب ، به ویژه خلیج فارس است موجب تلاش آنکارا برای گشوندن روزنه‌های برقراری مجدد روابط با دمشق شود . تا کنون مقامات ترکیه بارها از وجود تماس های پشت پرده با دمشق خبر داده اند. ترکیه نهایتاً باید مناطق تحت کنترل خود را به دمشق واگذار کند و با این چشم انداز بهترین راه حل برای آنکارا ، دستیابی به توافقی مشابه توافق« آدانا » با دمشق می باشد که سهل تر از پذیرش ریسک رویارویی نظامی با دمشق در آینده خواهد بود. از نظر ترکیه از دست دادن ادلب به معنای زمینه به چالش کشیده شدن بیشتر اهداف خود توسط دولت سوریه در آینده می باشد. به همین دلیل امکان هر نوع اقدامی حتی انجام عملیات نظامی مستقیم علیه ارتش سوریه از سوی ترکیه وجود دارد؛ ترک‌ها سعی خواهند کرد که به صورت محدود، نقطه به نقطه و مدیریت شده وارد چنین رویارویی شوند ، بخصوص که روسیه هم در طرف دولت سوریه قرار دارد و آنکارا از رویارویی با روسها اجتناب می ورزد. پیشروی های سریع ارتش سوریه در جریان عملیات آزادسازی ادلب و در مقابل آن تلاش گسترده ترویست‌ها و حامیان خارجی آنها ، بویژه دولت حزب عدالت و توسعه ترکیه، برای متوقف کردن این روند به هر طریق ممکن که به حمله کم سابقه هواپیماهای ارتش سوریه به کاروان تجهیزات ارسالی ترکیه برای کمک به تروریستها و کشته شدن چندیدن سرباز ترک منجر شد، تنش‌ها در این منطقه را به شدت افزایش داده است. اردوعان از سویی ضمن آن که به صورت مداوم تهدید به انتقام گیری سرسختانه از ارتش سوریه و آغاز عملیات نظامی در خاک سوریه برای جلوگیری از تداوم حملات ارتش سوریه به تروریستها را سر می دهد، از سوی دیگر، انجام مذاکرات با روسیه برای دستیابی به توافقیجدید در ادلب را ادامه می دهد.
تحدید ها و تهدید های ترکیه
الف-علت اصلی ناکامی و یا عدم پایبندی ترکیه به تعهدات خود با روسیه در مورد ادلب، سردرگمی و بن بستی است که دولت ترکیه در آن گرفتار شده است. حمایت چند ساله دولت ترکیه از گروه های تروریستی به آنها ماهیت شکلی بخشیده است که آنها را نمی توان در هرجایی اسکان داد، لذا با توجه به تعداد زیادی که در ادلب باقی مانده اند و نیز خانواده‌های آنها ، عملا ترکیه ظرفیت پذیرش و اسکان آنها در داخل قلمرو سرزمینی خود را ندارد بخصوص با توجه به آموزش های نظامی که این افراد دیده اند، در مواقع مقتضی می توانند حتی بر علیه خود ترکیه نیز عمل کنند. بنابراین دولت ترکیه نه تنها از لحاظ اقتصادی قابلیت پذیرش این افراد را ندارد، بلکه از لحاظ امنیتی هم این موضوع را به مثابه یک چالش بزرگ برای خود قلمداد می کند. کما اینکه در گذشته هم بارها این اتفاق افتاده است که گروه های ترویستی به حامیان خارجی خود پشت کرده و اهداف خاص خود را پیگیری کنند. در چنین شرایطی که ترکیه نمی تواند زمینه را برای پذیرش این افراد و خانواده های آنها را ندارد عملاً گزینه دیگری نیز برای جابجایی تروریستها در دسترس نیست. گزینه اعزام به لیبی، طی ماه‌های گذشته مطرح شده و ترکیه بخشی از این تروریستها را به لیبی انتقال داده است، اما این امر با چالش های مختلفی همراه است و امکان انتقال گسترده این افراد به لیبی وجود ندارد.
ب-آنکارا معتقد است که در صورت حل مسئله ادلب، عملاً بخشی از توان و ظرفیت بازیگری ترکیه در بحران سوریه از بین خواهد رفت. در نتیجه از نظر دولت ترکیه هرچه مسئله ادلب ادامه پیدا کند و یا حتی اگر ترکیه بتواند حضور گروه های تروربستی را در این منطقه تضمیمن و حمایت کند ، در یک چنین شرایطی قاعدتا موقعیت برای ایفای نقش موثرتر ترکیه در روند تحولات آتی بویژه فرآیند سیاسی حل بحران افزایش پیدا می کند. لذا ، آنکارا، حضور گروه های تروریستی در ادلب را به عنوان ابزار و برگ بازی در معادلات آینده می بیند و نمی خواهد که این برگ بازی را از دست بدهد. البته، امکان حصول توافق جدید بین آنکارا- مسکو ،در مورد ادلب زیاد است، زیرا ترکیه برای جلوگیری از پیشروی های ارتش سوریه ابراز تمایل کرده است که با روسها وارد مذاکره شود و روس ها نیز همواره برای مذاکره اعلام آمادگی کرده اند. اما در این خصوص نکاتی بشرح ذیل حائز اهمیت است:
- هر نوع توافق جدید بایدیک مبنای زمانی داشته باشد به این معنی که باید دو طرف به یک زمانبندی مشخص برای خروج گروه های تروریستی از ادلب برسند، وجود این زمابندی در نهایت ترکیه را ناگزیر خواهد کرد که اگر بخواهد به این موضوع تن دهد باید از برگ برنده خود در مذاکرات چشم پوشی کند
- توافقاتی که تا کنون صورت گرفته از دوام و قوام برخوردار نبوده و بعضا هر کدام از طرفین بر مبنای مقتضیات و منافع و اهدافی که داشته اند، توافق را نقض کرده است. در مجموع، ترک‌ها از دست دادن ادلب را به معنای تضعیف موقعیت راهبردی و سوق الجیشی خود در سوریه می دانند، اما روسها خواهان تسلط دولت مرکزی( بشار اسد) بر ادلب هستند.
- مهمترین مسئله ای که می تواند منجر به پایبندی دولت سوریه به توافقات آتی میان ترکیه و روسیه شود ، همان مسئله تعیین زمانبندی خروج گروه های تروریستی از ادلب خواهد بود که البته باید طولانی مدت نیز نباشد، زیرا حکومت دمشق تمایل ندارد که بیش از این آتش جنگ و درگیری در کشورش گسترش و ادامه یابد.
آنکارا تاکنون از تمامی ابزارهای موجود و ممکن در سوریه استفاده کرده است، حمایتهای پشتیبانی، تسلیحاتی، اطلاعاتی، امنیتی، اقتصادی و مالی، از گروه های تروریستی، تا حضور مستقیم نظامی در خاک سوریه. دولت آنکارا تا کنون چندین بار عملیات نظامی گسترده بویژه در شمال سوریه انجام داده و بارها در نقاط مختلف سعی کرده پست های دیدبانی تاسیس و حضور و نفوذ خود را رسمیت بخشد. از منظر حکومت ترکیه، از دست دادن ادلب، به مفهوم زمینه به چالش کشیده شدن بیشتر اهداف اش توسط دولت سوریه در آینده می باشد، به همین دلیل امکان هر نوع اقدامی، حتی انجام عملیات نظامی مستقیم علیه ارتش سوریه، از سوی ترکیه وجود دارد، اما خردمندان حزب عدالت و توسعه ، همواره از رویارویی و درگیری با جبهه مقاومت ، اجتناب می ورزند، ضمن آن که آنکارا با چالشها و محدودیت هایی نیز مواجه است که توازن و تعادل بخش رفتار های آتی اش خواهد شد. پس از بازگشت از سفر پاکستان، رئیس جمهور ترکیه ،«رجب طیب اردوعان»، در جمع خبرنگاران ابراز داشت:” زمانی که نیروهای ترکیه در منطقه ادلب سوریه توسط نیروهای دولتی سوری محاصره شده‌اند، آنکارا نمی‌تواند سکوت اختیار کند، گفت‌وگوهای انجام شده با «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهور روسیه، مثبت بود ، ولی اظهارات آمریکایی‌ها درخصوص حمایت از ترکیه در خصوص ادلب ، غیر قابل اتکا ء است. “
واژگان کلیدی: معضلات، منطقه ای،سياست خارجي، ادلب،اردوغان، ترکیه،احمد مرجانی نژاد
منابع:
پایگاه خبری، تحلیلی الوقت، تاریخ انتشار: 08/11/1398 و 27/11/1398
دکتر شعیب، بهمن- مصاحبه منتشره: 23/11/1398
پایگاه اینترنتی شبکه «سی. جی. تی. ان»، تاریخ انتشار: 24/11/1398
