اجلاس غيرمتعهدها و رياست ايران، دستاوردها و فرصتها – گفتگو با دكتر حسن بهشتي پور كارشناس مسائل بين المللي

فرزاد رمضاني بونش

مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC

ایران میزبان بزرگترین همایش بین‌المللی دهه‌‌هاي اخير خود با عنوان شانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد بود و در این اجلاس برای دوره‌ای سه ساله، ریاست  اين جنبش را بر عهده گرفت در اين بين براي بررسي بيشتر مهمترين دستاوردهاي نشست تهران و فرصتهاي سه ساله رياست ايران به گفتگويي با دكتر حسن بهشتي پور كارشناس مسائل بين المللي پرداخته‌ايم:

واژگان كليدي: اجلاس غيرمتعهدها، پيامد، فرصت، ايران، مصر، سياست خارجي

مركز بين المللي مطالعات صلح: با توجه به نقش كنوني جنبش عدم تعهد در نظام جديد بين‌الملل مهمترين دستاوردهاي بين اللملي نشست تهران براي سياست خارجي كشور در  چه حوزه هايي است ؟

قبل از هر امري بايد توجه داشت كه هر اجلاسي را بايد در حد خود ارزيابي كرد. يعني نه بايد خيلي در مورد نتايج يك اجلاس اغراق كرد و نه اينكه نتايج و دستاورهاي آن را ناديده گرفت. يكي از مشكلات ما اين است كه يا يك اجلاس را خيلي مهم ميكنم و يا از اهميت آن بسيار ميكاهيم. چنانچه برخي خبرگزاري هاي خارجي اجلاس مانند تهران را بي اهميت تلقي كردند. آنچه واقعيت دارد آن است كه با توجه به عضويت و حضور ناظر دو سوم كشورهاي جهان و كشورهايي مانند آفريقاي جنوبي، ايران، هند، مصر،  ونزوئلا، اندونزي و …پتانسيل خوبي در جنبش عدم تعهد وجود دارد و در بين اعضاي  ناظر هم كشورهايي مهمي همچون چين  و برزیل وجود دارد. در اين حال با توجه به  نشست تهران و طرح بيش از 800 موضوع  مختلف آنچه اهميت دارد كه تمايل از ابتدا براين بوده است كه جنبش عدم تعهد جنبش باقي بماند نه نهاد و سازمان بين المللي. معني آن است كه رهبري دوره اي جنبش موظف است  دبيرخانه رادر کشور خود ایجاد واداره كند. علاوه بر این  اداره دفترهماهنگي جنبش درنيويورك تا سه سال آینده در دست ايران خواهد بود. در اين حال ضعف جنبش  صرفا بيان نقطه نظرات از سوی رهبران دولتها است بدون اينكه مکانیزمی برای اجرایی شدن آنها بوجود آید . اما این به معنای بی خاصیت بودن این جنبش نیست زیرا در بسیاری از مجامع بین المللی  گروه جنبش عدم تعهد در مورد موضوعاتي كهاز پیش  با يكديگر هماهنگي کرده اند مواضع مشترک اتخاذ می کنند و به این ترتیب کار را پیش می برند.  اجمله در مجمع عمومي سازمان ملل و يا آژانس بين المللي هسته اي، انكتاد،  نشست شورای حقوق بشر در ژنو و غیره

 مركز بين المللي مطالعات صلح: از ديدگاه ژئوپلتيك و استراتژيك اهميت برگزاري نشست جنبش عدم تعهد در تهران چه بود؟

حضور صدوبيست كشور جهان از چهار قاره بزرگ در سطوح عالي و ميانه به دنياپیام های مختلفی را ارسال می کند . زیرا این کشورها امکانات بسیار خوبی از لحاظ موقعیت جغرافیایی حساس در کانال سوئز ،تنگه هرمز ، باب المندب ، پاناماو دماغه امید نیک در اختیار دارند. همچنین با برخورداری از ذخایر عظیم انرژی و سهم 20 درصدی از تجارت جهان خود را در موقعیت تاثیرگذاری  قرار داده اند.

از لحاظ سیاسی نیز همسویی و همگامی این کشور ها بصورت نسبی با وجود اختلاف نظرهایی که دارند قابل توجه است به عنوان نمونه موضوع حمایت از برنامه صلجح امیز هسته ای ایران و مخالفت با تحریم های یکجانبه علیه دیگر کشورها پیام مثبتی برای ایران است همچنانکه دروغ بودن تبلیغات غرب را در باره انزواي ايران به اثبات می رساند.يعني زماني كه دوسوم رهبران کشورهای جهان در تهران حاضر ميشوند  انزوا دیگر معنایی ندارد بویژه انکه کسب رهبری سه ساله این جنبش ، موفقيتي براي ايران است.جدا از اين بيانيه اي كه منتشر شد دقيقا در راستاي نگاه ايران به صحنه ي بين المللي بود و  جبهه اي كه منتقد يكجانبه گرايي در  صحنه ي بين المللي و سياست هاي امريكا و متحدان است را تقويت كرد. ضمن اينكه  كشوري كه چنين اجلاسي را برگزار ميكند  چهره خود را در عرصه بين المللي مثبت ميكند. يعني حضور  اين تعداد از رهبران دنيا چهره مثبتي از ايران به دنيا معرفي ميكند. در اين حال توجه هيئت هاي ديپلماتيك در مورد دروغ سازي رسانه  ها در مورد ايران و ارائه چهره مثبت از ايران در اجلاس سران عدم تعهد دستاورد مهمي براي ايران است. گذشته از اين شركت مرسي و  دبيركل سازمان ملل و نماينده ويژه  عربستان  و نخست وزير هند وزن نشست را افزايش داد. اگر چه سران بنگلادش، پاكستان و در مجموع 40 تن از سران، مقامات بالا و  همچنين تصميم گير و بيانيه تهران همه و همه حكايت از موفقيت نشست جنبش عدم تعهد در تهران دارد.

مركز بين المللي مطالعات صلح: برگزاری شانزدهمین اجلاس سران سران عدم تعهد در تهران چه تاثيري در پرونده هسته اي ايران و مشكلات ايران با غرب برجا خواهد گذاشت؟

 در اجلاس سران عدم تعهد بر اينكه انرژي هسته اي حق همه كشورهاي از جمله ايران است مورد تاكيد قرار گفت و مخالفت صريحي هم با تحريم هاي يكجانبه امريكا بر ضد ايران و كشورهاي ديگر شد. اين امر خود دستاوري مهم است. اما بايد گفت كه اين كشورها در حدي قدرت ندارند كه بتوانند اين تحريم ها را متوقف كنند. چرا كه برخي كشورهاي جنبش عدم تعهد حاضر نيستند هزينه مخالفت با تحريم ها را بپردازند. چرا كه گسترس همكاري اين كشورها باايران مساوي باافزايش فشارازسوي غرب برآنان است. در مورد هند ما شاهد هستیم به دلیل انکه منافع این کشور در سایه همکاری نفتی با ایران است این کشور آمریکا را متقاعد می کند که از تحریم ها استثناء شود زیرا قدرت تحمیل خواسته خودراار زاه های گوناگون به آمریکا دارد.اما همه کشورها ی عضوغیر متعهدها دارای چنین امکانی نیستند.با این حال اينكه سران عدم تعهد از نظر بين المللي با  تحريم ها مخالفت ميكنند خود ايجاد كننده فضايي است كه دروغ بودن شعار مخالفت جامعه بين المللي با فعالتهاي هسته ايران را نمايان ميكند.يعني اين اجلاس عدم تعهد فضايي مثبت براي ايران بدون اينكه در عمل منجر به كاهش تحريم ها گردد را به وجود مي آورد. در اين راستا بايد گفت جنبش عدم تعهد براي مخالفت بيشتر با اين رويكرد غرب به زمان بيشتر نياز دارد تا  نظام بين المللي  از يكجانبه گراي رها گردد. امري كه دشوار است و نياز به زمان دارد. ضمن آنکه چنین حمایتی موجب کاهش تهدید علیه ایران و در نتیجه افزایش نقش آفرینی ایران در صحنه بین الملل می شود.

مركز بين المللي مطالعات صلح: با در نظرداشت روابط ايران با كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس و  مصر حضور برخي از رهبران اين كشورها در شانزدهمین اجلاس سران جلاس سران عدم تعهد در تهران چه پيامدهايي بر روابط منطقه‌اي ايران برجا گذاشت؟

نماينده ويژه عربستان پسر  ملك عبداله قائم مقام وزير خارجه عربستان بود. سعود الفیصل وزیرخارجه به دليل بيماري نمی تواند کارهای محوله را انجام دهد و پسر عبدالله  شخصيت اصلي در وزارت خارجه کنونی عربستان سعودی محسوب می شود. در اين حال با توجه به نحوه برخورد مثبت پادشاه عربستان با  احمدي نژاد در مكه پس از دوره اي از تنش و  حضور نماينده ويژه پادشاه در تهران اين امر به نوعي تلاش براي كاهش تنش با ايران است . حضور مرسي هم از دو جهت برای او اهميت داشت. نخست انتقال رياست به ايران و دوم بهره گيري از فرصت اجلاس تهران براي بيان دیدگاه های رئیس جمهوری جدید مصر  كه در عرصه یک اجلاس جهانی بود. مرسي جدا از برخي تفاوت رويكردها با ايران (طبيعي است كه مسئولان مصري ديدگاه هاي خود رابيان كنند) با توجه به بیان سیاست های اصولی در باره خاورميانه عاري از سلاح هسته اي و مسائل منطقه اي به موضوعات مهمي در اجلاس تهران پرداخت  اما خبرگزاري هاي دنيا به برجسته سازي رويكرد مصر درباره سوريه پرداختند. يعني سخنان مرسي  در انتقاد از اسرائیل و امريكا نادیده گرفته شد، اما درباره  سوريه که كاملا مخالف با اسد بود، توسط رسانه های غربی  برجسته گردید .

مركز بين المللي مطالعات صلح: در فرصت سه ساله رياست ايران بر  جنبش عدم تعهد آيا امکان رشد مجدد این جنبش به‌عنوان سازمانی کارامد و تاثیرگذار در صحنه بین‌الملل وجود خواهد داشت؟

در سه سالي كه ايران رهبري جنبش را به عهده دارد اگر  تيمي قوي در وزارت خارجه ايران تشكيل گردد و بتواند موضوعات مهم در قالب 11 بند بيانيه پاياني اجلاس مطرح شده است را به خوبي پيگيري كند و آنها را به  اجرايي شدن نزديك كند فرصت بسيار مغتنمي براي عرصه ديپلماتيك ايران در جهان فراهم خواهد شد. در اين حال بايد توجه داشت كه در قرن 21 كشورها دريافته اند كه به تنهايي نمي توانند در عرصه بین المللی بصورت تعیین کننده ای تاثيرگذار باشند. آنها مجبورند با عضويت در نهادها و سازمان هاي بين المللي و همكاري با ساير كشورها بر ميزان تاثير گذاري خود در عرصه بين المللي بیفزایند. يعني اگر ايران موفق گردد با كشورهاي تاثيرگذار عدم تعهد مانند آفريقاي جنوبي،  اندونزي، كوبا، هند، ونزوئلا (رياست آينده) و  مصر (رهبر گذشته) همسويي و همراهي داشته باشد بدون قطع اين رويكرد مي تواند وزن جنبش  و ایران را در عرصه بين المللي افرايش دهد. براي رسيدن به اين مرحله اين ايران است كه بايد با ابتكارات و خلاقيت هايي به سوي وحدت نظري در بين اعضای جنبش حرکت کند .باید توجه داشت در عرصه دیپلماسی چند جانبه قرار نیست سایر کشورها خود را با ما هماهنگ کنند بلکه کشورها بر اساس منافع مشترک با هم همکاری می کنند

مركز بين المللي مطالعات صلح: با برگزاری شانزدهمین اجلاس سران در ایران، ایران برای یك دوره سه ساله ریاست این نهاد بین‌المللی را برعهده  گرفت در اين حال مهم ترين فرصت هاي اين رياست براي سياست خارجي ايران چيست؟

واقعيت آن است كه جنبش عدم تعهد موضوع عدم وابستگي را در شكل هاي مختلف دنبال مي كند و يكي از بنيان هاي جنبش عدم تعهد عدم وابستگي به قدرت هاي بزرگ است. اگر ايران در راستاي اين اصل حركت كند كه با كشورهاي سلطه گريز در همه اشكال و كشورهايي كه به سمت همكاري بدون وابستگي حركت كند و همچنين ايده خاورميانه بدون سلاح هسته اي ايده بسیار جالبي از سوي جنبش عدم تعهد در تهران بود كه ايران ميتواند زمينه را براي چنين امري فراهم كند. در زمينه مبارزه با تروريسم در هر شكلي مي تواند با ديپلماسي قوي با برگزاري كنفرانس هايي اين موضوع را پيگيري كند. همچنين در مورد آلودگي محيط زيست ايران ميتواند جنبشي جهاني را در اين حوزه فعال سازد. در واقع اين موارد  مواردي است كه ايران بايد به پيگيري آن بپردازد به شرط اينكه ديپلماسي شعار را جايگزين  ديپلماسي عمل كنيم. اين امر يعني لزوم به كار گيري همه ابزارهاي وزارت خارجه براي  اجرايي شدن مصوبات جنبش عدم تعهد در قالب یک دیپلماسی چند جانبه است ايران می داند یک تنه نمي تواند در اين زمينه ها معجزه كند. در اين حال با ديگران كاركردن مستلزم راهكارهاي اجرايي براي  همكاري كشورهاي  عضو جنبش عدم تعهد است. جدا از اين ما در صحنه ي عمل نياز به افراد کار بلد ، شجاع  و مدير  و متخصص داريم. تا بتوانیم به این اهداف دست یابیم. گذشته از اين باید در نظر داشت که اين هنر نيست كه كشوري صرفا آرمان هاي ملي خود را پيگيري كند بلكه هنر آن است كه كشوري آرمان هاي ملي خود را در قالب مشاركت با ديگران جستجو كند و به مدلي از همكاري برسد. در اين حال شعار كنوني جنبش عدم تعهد كه تلاش براي صلح و مديريت مشاركت جهاني است زماني تحقق مي يابد كه ايران بتواند اشتراك منافع را در بين اعضا ايجاد كند و همچنين موضوعات و سوژه هايي را طرح كند كه براي ديگر اعضا هم جالب توجه باشد و با همكاري آنها مديريت مشتركي را در عمل نشان دهد. يعني ايران نشان دهد به دنبال منافع جمعي است. در اين حال زماني كه منافع  جمعي شكل گرفت مي تواند ميزان تاثيرگذاري همه كشورهاي عضو جنبش عدم تعهد را افزايش دهد.

مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا ميتوان گفت اجلاس جنبش عدم تعهد در تهران دستاوردي براي رويكرد حل بحران در مورد سوريه داشت؟

 هرچندجنبش عدم تعهد به تصميم واحدي در زمينه سوريه نرسيد و عملا طرح ايران برای تشکیل کار گروهی از سه کشور عربی یعنی مصر عربستان و عراق به علاوه سه کشور غیر عربی یعنی ایران ، ترکیه و پاکستان به جایی نرسید  و همچنين طرح آقاي مرسي مورد در باره تشکیل کمیته چهار جانبه ایران ، مصر ، ترکیه و عربستان نیز با استقبال همه اعضائ روبرو نشد و صرفا توجه و تاكيدي در راستاي تحقق صلح در سوريه بطور کلی انجام شد، اما بايد گفت مي توان با هماهنگي مصر، ونزوئلا و ايران يا گروه موسوم به تروئیکا موضوع را  پيگري کرد و به طرح مشخصي در مورد  سوريه دست يافت و به اخضر ابراهيمی نماينده ويژه دبيركل سازمان ملل در سوريه هم كمك كرد.

مركز بين المللي مطالعات صلح: مهمترين چالش هاي عدم دستيابي به فرصتهاي ناشي از رياست ايران در  جنبش عدم تعهد چه مي تواند باشد ؟

بايد گفت سياست خارجي ايران در عرصه جهاني از ديدگاه با زبان خود سخن مي گويد. اين امر هر چند خوب است، اما بايد گفت اين  نظرات و ديدگاه ها بايد بتواند به گفتمان بين المللي تبديل شود. يكي از مشكلات مهم ايران آن است كه سخنان و ايده اي بسيار خوبي در سطح بين الملل مطرح مي كند، اما نتوانسته است آنها را به گفتمان و نظريه غالبي را در صحنه ي بين المللي تبدیل كند تا ساير كشورها در مورد آن به گفتگو نشينند و آن را بپذيرند. يعني ما بايد مسائلي را در صحنه ي بين المللي مطرح كنيم تا بتوانيم ديگران را با خود همراه كنيم. در اين بين اينكه ما منتقد غرب هستيم هر چند خوب است اما بايد اين امر را تبديل به گفتماني غالب در صحنه ي بين المللي تبديل كنيم. یعنی دیگر بدانند چرا ما منتقد غرب هستیم دلایل ما و منطق ما چیست و اصولا چگونه می شود این انتقاد از غرب را به یک نظریه علمی  و مورد پذیرش اکثریت کشورها تبدیل کرد.  شرايط اين امر طرح موضوعات و بحث هايي است كه قابل اجرا باشد. يعني صرف اينكه فكر كنيم ديگران به اين دليل با ما همراه نميشوند كه نوكر امپرياليسم هستند ساده سازي مسائل است و ما بايد به گونه اي سخن گوييم كه ديگران بپذيرند و ياهمراهي با ما مستلزم صرف هزينه هاي كمتری باشد تا هواداران نظریه و گفتمان ما روز به روز بیشتر شوند.اين امر در سايه توجه كمتر به شعار و تلاش خالصانه و عالمانه برای تاثیرگذاری بر روند ضالمانه کنونی دنیای معاصر است. اگر ما از شعار های خود کمتر کنیم و به آرمان گرایی مبتنی بر واقع بینی روی بیاوریم قطعا بهتر نتیجه می گیریم