فاطمه خادم شیرازی/پژوهشگر/ مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلحIPSC-

راه‌های تجاری کلیدی در خاورمیانه و شمال آفریقا بیشتر در مسیرهای دریایی قرارگرفته است.بنابراین هر نوع خللی  در این مسیرها با عواقب وخیمی همراه است.یکی از این آبراه های دریایی کانال سوئز است که در تقاطع سه قاره واقع شده ، و تأثیرات گسترده ای بر زنجیره های تأمین جهانی دارد. 

یکی از این خلل ها، گرفتار شدن کشتی باری در سال 2021 در کانال سوئز به مدت شش روز بود. دولت مصر بعد از این واقعه مشتاق توسعه محور دوطرف کانال و منطقه اقتصادی با رویکرد جذب سرمایه داخلی و خارجی شد.با توجه به این که مصر بیشترین بهره را از این کانال دریافت می کند، سعی داریم به این سوالات که چگونه مصر با این چالش مهم روبرو شده است؟ و این که  آیا کشورها ذینفع، ممکن است از مسیرهای جایگزین استفاده کنند؟و چه عواملی در آینده می تواند کانال سوئز را به مخاطره اندازد؟ پاسخ دهیم.

–ژئوپلیتیک کانال سوئز

کانال سوئز یک پیوند ژئواستراتژیک مرکزی بین مدیترانه و دریای سرخ و اقیانوس هند به طور گسترده است.از نظر ژئوپلیتیکی، این کشور در تقاطع سه قاره آفریقا، آسیا و اروپا قرار دارد و نقش مهمی در تجارت دارد. همچنین طولانی ترین کانال بدون قفل جهان است. کانال سوئز می تواند به عنوان یک “مورد آزمایش” در نظر گرفته شود، که نشان دهنده نقاط جغرافیایی است که به عنوان محورهای سیاسی، اقتصادی و نظامی جهان عمل می کنند. این کانال به طور کامل در اختیار دولت مصر است.در طول تاریخ ، این کانال شش بار بسته شده،که کوتاه ترین مدت سه روز و طولانی ترین آن هشت سال می باشد.(1)

در دهه های اخیر، کانال سوئز مصر را به عنوان یکی از سنگ بنای ژئوپلیتیکی خاورمیانه تقویت کرده است. کانال سوئز یکی از هشت نقطه تنگ باریک برای تجارت نفت جهان است.کانال سوئز  یک گذرگاه استراتژیک برای نیروهای دریایی است که نیروهای خود را در عرصه دریای عرب و خلیج فارس مستقر می کنند. عوارض پرداخت شده توسط کشتی ها منبع درآمد مهمی برای مصر است.(2)

  – فرصت های اقتصادی کانال سوئز

کانال سوئز ، منبع اصلی ارز برای اقتصاد مصر است. مصر با درک ضرورت افزایش کارایی کانال و افزایش درآمدهای ارزی برای درآمد ملی ، به احداث کانال جدید از 60 کیلومتری به 95 کیلومتری، علاوه بر تعمیق و تعریض کنارگذر دریاچه های بزرگ اقدام کرده است. این پروژه یک کانال جدید به موازات کانال موجود ایجاد می کند تا طولانی ترین قسمت های آبراه را دو برابر کند تا تردد در هر دو جهت تسهیل شود و زمان انتظار برای کشتی های عبوری به حداقل برسد. این امر باعث کاهش زمان مورد نیاز برای سفر از یک سر کانال به سر دیگر و افزایش ظرفیت عددی آبراه با پیش بینی رشد مورد انتظار در تجارت جهانی می شود.(3) این پروژه همچنین تأثیر مثبتی بر اقتصاد ملی مصر خواهد داشت زیرا در نهایت سالانه 100 میلیارد دلار درآمد ایجاد می کند. (4)

مصر در توسعه کانال سوئز پس از انسداد سال 2021 پیشرفت کرده است.کانال تجارت جهانی با توسعه عمیق‌تر، عریض‌تر و دارای یک دورگذر 10 کیلومتری برای جلوگیری از تکرار تعطیلی خواهد شد.همچنین شامل لایروبی یک بای پس 10 کیلومتری می شود تا کشتی ها بتوانند در هر دو جهت به طور همزمان تردد کنند.(5)

ترمینال جدید و پیشرفته از نظر فناوری بر اساس تجهیزات الکتریکی بر اساس انرژی پاک و تجدیدپذیر کار خواهد کرد. این به طور کامل برای خنثی شدن کامل کربن تا سال 2040 مطابقت دارد.این پروژه سعی دارد از آخرین نسل تجهیزات بندری استفاده کند.(6)به طور کلی، فرصت‌های کانال سوئز شامل توانایی فیزیکی برای گسترش و تعمیق کانال است که به اداره کانال اجازه می‌دهد تا ترافیک دریایی را افزایش دهد و آن را با انواع بزرگ‌تر کشتی‌هایی که این روزها ساخته‌اند، تطبیق دهد.(7)

سهم مهم دیگر کانال سوئز در اقتصاد مصر از نظر بخش انرژی است. شهر سوئز منبع 23 درصد انرژی مصر است. مصر علیرغم داشتن بزرگترین ظرفیت پالایشی در قاره آفریقا،در حال حاضر برای تامین تقاضای رو به رشد داخلی خود ،مجبور به واردات فرآورده های نفتی است. ارتقاء و سرمایه گذاری در بهره وری انرژی در پالایشگاه های مصر برای بهینه سازی نرخ بهره برداری، بهبود عملکرد عملیاتی، کاهش اثرات زیست محیطی و دستیابی به تعادل پایدار در بخش انرژی بسیار مهم است.(8) منطقه اطراف کانال نیز سهمی در کشاورزی دارد و 1.8 درصد برنج مصر و حدود 1 درصد گندم آن را تولید می کند.علیرغم اهمیت اقتصادی و تلاش های دولت مصر برای توسعه، منطقه اطراف کانال سوئز بسیار در حاشیه مصر باقی مانده است.(9)درآمدهای کانال سوئز به دلیل عوامل اقتصادی جهانی مانند جنگ اوکراین، تغییر زنجیره تامین انرژی و بحران خشکسالی کانال پاناما ،در سال 2022 بی‌سابقه بود. این تحولات مثبت با توجه به نقش کانال سوئز به عنوان منبع اصلی نقدینگی ارزی، همراه با حواله‌های خارجی و درآمد حاصل از صادرات گاز ، برای اقتصاد مصر یک فرصت مهمی را به وجود آورد. 

پیامدهای جنگ اوکراین و تغییر بازار گازباعث شد کشورهایی مانند آلمان، فرانسه، لهستان، فنلاند، استونی، ایتالیا و یونان مجبور به ایجاد ایستگاه‌های جدید گازی‌سازی شوند تا ظرفیت خود را برای تبدیل گاز مایع وارداتی به گاز قابل استفاده در سطح محلی افزایش دهند.این کانال با افزایش محموله‌های گاز مایع که توسط کشتی‌ها از قطر به بازارهای اروپایی حمل می‌شد، اهمیت آن را به عنوان یک نقطه ترانزیت در بازارهای بین‌المللی انرژی تقویت کرد. همچنین تاثیر تحریم ها بر نفت روسیه ، اروپا به طور فزاینده ای به محموله های نفتی از عربستان سعودی و امارات متحده عربی که از طریق کانال سوئز تسهیل می شود، متکی بوده است.

صادرات نفت روسیه به هند به دلیل اعمال تحریم های غرب بر نفت خام این کشور، روسیه را مجبور ساخت، تا این کشور را جزءبازارجایگزینی صادرات نفت قرار دهد. انتقال نفت روسیه به هند از طریق یک مسیر دریای سیاه ، و از کانال سوئز قبل از رسیدن به پالایشگاه‌های هند اقتصاد این کانال را تقویت کرد.همچنین خشکسالی در کانال پاناما ،باعث افزایش هزینه های حمل و نقل از طریق کانال پاناما شد. شرکت‌های کشتیرانی به ویژه آنهایی که جنوب و شرق آسیا را با شمال اروپا و سواحل شرقی آمریکای شمالی متصل می کنند به منظور کاهش هزینه‌های حمل و نقل و به حداقل رساندن تاخیر در تحویل ، کانال سوئز را به عنوان جایگزین انتخاب کردند.(10)

– چالش های کانال سوئز

بی ثباتی منطقه ای در خاورمیانه که مانع از توسعه مسیرهای زمینی است ، کانال سوئز را به عنوان جایگزین ارزان تری رونق بخشیده است .(11)اما این آبراه متراکم ،خطر حوادث را افزایش داده و تأثیر منفی بر بخش تجاری و عمومی وارد کرده است .گرفتار شدن کشتی باری در سال 2021 تاثیر منفی در این مسیر دریایی داشت.(12)کانال سوئز که یک آبراه حیاتی برای مصر است دچار چالش های بزرگی است که اگر با سیاست مدیریت نشود، این کشور کانال سوئز را از دست خواهد داد. قاهره در حال تلاش برای خصوصی سازی دارایی های کلیدی کانال سوئز است این کار از دیدگاه کارشناسان می تواند نتیجه معکوس داشته باشد.حدود 10 تا 12 درصد تجارت جهانی و 10 درصد از محموله های جهانی نفت و گاز از کانال 193.3 کیلومتری عبور می کند و درآمد روزانه 21.7 میلیون دلار را به همراه دارد. اگر مقامات قاهره آن را تعطیل کنند، اختلال در زنجیره تامین باعث افزایش شدید تورم خواهد شد.

با توجه به اهمیت استراتژیک این آبراه، فروش برخی از تسهیلات بندری به سرمایه گذاران خصوصی یا خارجی کشور را به آب های نامطمئن اقتصاد بازار آزاد می برد، و در نهایت  مصر کنترل خود را بر این نهاد بسیار سودآور از دست خواهد داد.چالش دیگر دولت مصر که از دیرباز به عنوان  یک سنت ، به افسران ارشد پس از بازنشستگی، پست های معتبر در شرکت های بزرگ را می دهد. اگر به سمت خصوصی سازی برود،منافع ارتش مصر را تهدید خواهد کرد. ارتش مصر طی سال ها به یک نیروی سیاسی تبدیل شده است.خصوصی سازی کانال سوئز با توجه به شرایط اقتصادی کنونی مصر، حیاتی و مخاطره آمیز است.(13)

تغییرات آب و هوایی یکی دیگر از چالش های کانال سوئز است.رویدادهای مخرب ناشی از تغییرات آب و هوایی می‌تواند مشکلاتی را برای کانال سوئز در آینده ایجاد کند. کاهش دید به دلیل مه، شن و بادهای محلی وابسته به اختلاف گرمای اخیر ، خاک را خشک ،و گرد و غبار را برای بادها آسان‌تر کرده است.با توجه به این که تجارت کشتی‌رانی معمولاً در برنامه‌های زمانی فشرده انجام می‌شود، تمایل این حوادث باعث اختلال قابل توجه در خدمات بندری و زنجیره‌های لجستیکی خواهد شد. (14)

یک چالش مهم در حال ظهور در مقابل کانال سوئز ،مسیرهای تجارت جایگزین است.اگر کانال سوئز مسدود شود، جایگزین های معدودی از طریق دریا وجود دارد. یکی از گزینه ها دماغه امید نیک است، اما این مسیر بسیار طولانی تر و اغلب پرهزینه تر است.

گزینه دیگر، اما گزینه ای که مجموعه ای از مشکلات را به همراه دارد، اقیانوس منجمد شمالی است که با گرم شدن زمین در دسترس تر می شود.این مسیر زمان سفر را به میزان قابل توجهی کوتاه می کند و شامل عبور از گذرگاه شمال شرقی از طریق دریاهای بارنتز و کارا، و ازسواحل نروژ و روسیه یا سفر از طریق آب های کانادا از طریق گذرگاه شمال غربی است.پیش‌بینی می‌شود که یخ‌های دریای قطب شمال در دهه آینده کاهش یابد .تاجران و شرکت‌های لجستیک قبلاً این مسیر را آزمایش کرده‌اند، اما از نظر تجاری بسیار مقرون‌به‌صرفه است و به نظر نمی‌رسد که هنوز تهدید قابل‌توجهی برای کانال سوئز باشد.(15)

چالش دیگر، سرمایه گذاری های چین در کانال سوئز بر اساس ملاحظات استراتژیک است. برخلاف سرمایه گذاری چین در کشورهای خلیج فارس که بیشتر مربوط به تامین انرژی لازم برای صنعت چین است، سرمایه گذاری چین در کانال سوئز به دلیل اهمیت ژئواستراتژیک این کانال به عنوان بخشی از ابتکار یک کمربند و یک جاده انجام می شود. سرمایه‌گذاری پکن دارای یک جزء استراتژیک،با کاربرد دوگانه است و می‌تواند هم فعالیت‌های تجاری قانونی و هم عملیات نظامی را پیش ببرد.به نظر می رسد این سرمایه گذاری ها باعث ایجاد نفوذ سیاسی، گسترش پنهانی و حضور نظامی چین در منطقه شود.(16)

– آینده کانال سوئز

احتمالاً در دهه‌های آینده کانال سوئز تحت تاثیر چالش‌ها، فرصت‌ها و تهدیدهایی که مصر، با آن‌ها روبرو است قرار دارد.ثبات رژیم مصر مهم ترین عامل برای هر گونه منفعت اقتصادی ارائه شده توسط کانال سوئز ،و هرگونه تلاش برای تامین آن است. ثبات مبنایی برای اطمینان سرمایه گذاران در هر پروژه زیرساختی در امتداد کانال و همچنین برای حفظ جریان منظم حمل و نقل است.بی ثباتی می تواند این خاک حاصلخیز را برای تروریسم، دزدی دریایی فعال ،و امنیت کانال سوئز را تهدید کند.از نظر اقتصادی، مصر باید به توسعه منطقه اقتصادی اطراف کانال، ایجاد سرمایه گذاری و اشتغال ادامه دهد. مصر با توجه به اهمیت استراتژیک و اقتصادی آن باید تلاش کند تا این منطقه را از حاشیه به مرکز تبدیل کند.(17)

 توسعه کانال سوئز باعث تنش های اجتماعی شده است. صدها مصری در حال آواره شدن از شهر عریش هستند ، جایی که بندر جدید افتتاح خواهد شد.اعتراضات مردمی می تواند منجر به شکاف بین شرکت های بسیار سودآور مصر و بقیه اقتصاد در حال شکست شود.دولت به طور گسترده تر، باید بخش بزرگی از درآمد کانال سوئز و منطقه اقتصادی اطراف آن را،در جهت بهبود وضعیت اقتصادی در بقیه کشور استفاده کند.(18)کارشناسان به منظور ایجاد درآمدهای پایدار که ارزش اقتصادی بیشتری به درآمد ملی بیفزاید، بومی‌سازی صنایع مختلف و ایجاد مشاغل گسترده را توصیه کرده اند. از جمله:ایجاد یک منطقه صنعتی و لجستیکی مبتنی بر صادرات در اطراف کانال، برای جلوگیری از اتکای صرف به ترافیک کشتیرانی و هزینه های حمل و نقل است.

مصر باید تلاش های خود را در این زمینه مضاعف کند، به ویژه با توجه به پروژه های میان مدت و بلندمدت از جمله کانال پاناما، مسیر دماغه امید نیک، خط سیبری و سایر موارد …. که می تواند با کانال سوئز، رقابت کنند.(19)

برنامه کانال سوئز برای آینده در پاسخ به بحران کنونی، با توجه به عبور اولین کشتی کانتینری غول پیکر 24000 TEU Ever Acme از این کانال ، نشان از آمادگی کانال سوئز برای رسیدگی به نسل فعلی و آینده کشتی های بزرگ است.(20)چین از طریق صندوق اداره کانال سوئز برای تحکیم ابتکار راه ابریشم خود ،از فرصت سرمایه‌گذاری در بازار مصرف داخلی مصر استفاده خواهد کرد.(21)بنابراین، مصر باید از نتایج احتمالی سرمایه گذاری چینی ها در منطقه کانال آگاه باشد و اطمینان حاصل کند که این سرمایه گذاری ها به وضعیتی منجر نمی شود که چینی ها بر عملکرد کانال کنترل داشته باشند.

References

1.https://www.suezcanal.gov.eg/English/Navigation/Pages/NavigationStatistics.aspx 

2.https://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3845182,00.html .

  3.https://www.agcs.allianz.com/news-and-insights/expert-risk-articles/suez- canal-lessons-learned.html 

 4.https://aps.aucegypt.edu/en/articles/1155/the-suez-canal-between-ambition-and-reality

5.www.thenationalnews.com/mena/2023/03/22/egypts-suez-canal-authority-announces-progress-in-expanding-waterway-and-fleet/?amp_gsa=1&amp_js_

6.https://www.apmterminals.com/en/scct/media/news/2023/230831-suez-canal-economic-zone-celebrates-concession-for-container-terminal-2

7.https://www.agcs.allianz.com/news-and-insights/expert-risk-articles/suez- canal-lessons-learned.html 

8.https://www.ebrd.com/news/2018/ebrd-finances-upgrade-of-egypts-suez-refinery.html .

9.https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-15670-0_1

 10.https://fanack.com/economy/features-insights/suez-canals-revenues-relevance-boosted-by-global-developments~262730/

11.https://www.agcs.allianz.com/news-and-insights/expert-risk-articles/suez- canal-lessons-learned.html

12.https://www.apmterminals.com/en/scct/media/news/2023/230831-suez-canal-economic-zone-celebrates-concession-for-container-terminal-2

 13.https://www.gisreportsonline.com/r/suez-canal-privatization/

14.https://www.gtreview.com/supplements/gtr-mena-2023/chokepoints-and-climate-change-future-challenges-for-the-suez-canal/

15.https://www.gtreview.com/supplements/gtr-mena-2023/chokepoints-and-climate-change-future-challenges-for-the-suez-canal/

16.https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-15670-0_1

17.https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-15670-0_1

18.https://www.gisreportsonline.com/r/suez-canal-privatization/

19.https://aps.aucegypt.edu/en/articles/1155/the-suez-canal-between-ambition-and-reality

20.https://www.offshore-energy.biz/watch-worlds-largest-containership-squeezes-through-suez-canal/

21-https://www.gisreportsonline.com/r/suez-canal-privatization/