مجتبی روستایی
مدرس دانشگاه و پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
بیش از یک دهه است که معماری نظم امنیتی خاورمیانه در مسیر تحولی بنیادی و در عین حال سریع قرار گرفته است و اکنون می توان گفت که این منطقه به لحاظ برخورداری از نوعی نظم منطقه ای یا نظم امنیتی، در وضعیت در حال گذار قرار دارد. وضعیت «در حال گذار» به این معناست که متغیرهایی که در شکل گیری و دوام و قوام نظم منطقه ای مستقر دخیل و تاثیرگذارند تغییر کرده و متحول شده اند، اما این تغییرات به شکل گیری نظم جدیدی نینجامیده است. این وضعیت در حال گذار منطقه متاثر از عواملی می باشد که مجموع این عوامل می تواند در آینده ی نظم امنیتی منطقه خاورمیانه نقشی اساسی و تاثیرگذار ایفا کند. در ادامه این عوامل را به طور مختصر مورد بررسی قرار می دهیم.
- افول گفتمان اسلام سنی
در طول دو دهه گذشته به خصوص دهه اخیر، اسلام سنی نقش مهمی را در تحولات منطقه ای ایفا کرد. دو شاخه گروه های تکفیری با محوریت داعش و جبهه النصره و اسلام اخوانی با محوریت ترکیه از مهمترین شاخه های اسلام سنی هستند که در طول این دوران در تحولات و ترتیبات منطقه ای نقش ایفا کرده اند.
امروزه داعش با از دست دادن خلافت و سرزمین و کم شدن تعداد نیروهایش، در پایین ترین سطح فعالیت خود در یک دهه اخیر به سر می برد و تنها گاهی عملیات تروریستی پراکنده و کوچکی را در برخی کشورهای خاص مانند افغانستان، یمن، لیبی و … هدایت می کند. اینکه داعش بار دیگر بتواند به اوج قدرت خود در زمان تسلط بر بخش هایی از عراق و سوریه بازگردد امری بعید به نظر می رسد و احتمالا این گروه نیز شرایطی همچون القاعده پیدا خواهد کرد و در حاشیه سیاست و قدرت در خاورمیانه باقی خواهد ماند.
در مورد اسلام اخوانی نیز شرایط مشابهی وجود دارد. ترکیه به عنوان رهبر جریان اخوانی، خود در مسیر اقتدارگرایی، ایجاد شکاف و دو قطبی کردن جامعه، اعتراضات طبقه متوسط و همچنین احتمال تنش بیشتر با کردها قرار دارد. در واقع می توان گفت حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان در حال نابود کردن تمامی دستاوردهای اقتصادی و سیاسی است که طی نزدیک به دو دهه گذشته برای ترکیه به ارمغان آورده بود. ترکیه که همواره از سوی غرب به عنوان مدلی مطلوب برای سایر کشورهای اسلامی معرفی می شد، با پیش رفتن به سمت اقتدارگرایی، کار را به جایی رسانده که حتی در حزب عدالت و توسعه ی حاکم نیز مخالفت هایی جدی از سوی برخی رهبران و اعضای اصلی صورت می گیرد. جریان اخوانی در منطقه نیز وضعیتی بهتر از داخل ترکیه ندارد. در مصر اخوانی ها قدرت را در نتیجه ائتلاف ارتش و بخش مهمی از مردم از دست دادند، و قطر نیز به عنوان حامی مالی اصلی اخوانی های منطقه، از سوی کشورهای عربی به رهبری عربستان تحت فشار قرار دارد. بنابراین انتظار می رود گفتمان اسلام سنی دیگر مانند گذشته نتواند نقش مهم و اثرگذاری را در تحولات آینده منطقه ایفا کند.
- تغییر نگاه استراتژیک امریکا در قبال منطقه
پس از مشخص شدن نتایج هجوم نظامی امریکا به عراق و افغانستان در قالب جنگ با تروریسم، ایالات متحده تصمیم گرفت از آن پس، از دخالت مستقیم و تهاجمی در بحران ها و منازعات منطقه ای پرهیز کند. از سوی دیگر، کاهش اهمیت استراتژیک نفت برای امریکا باعث تحول در نگاه استراتژیک این کشور نسبت به خاورمیانه شده است. به واقع برخلاف دوران جنگ سرد، نفت خاورمیانه دیگر اهمیت استراتژیک گذشته را برای امریکا ندارد.
همه این موارد باعث شده تا ایالات متحده تصمیم بگیرد که در آوردگاه های منطقه ای، به جای آنکه به طور مستقیم وارد منازعه شود، بیرون از صحنه منازعه قرار گیرد و با مدیریت آرایش صحنه و کنترل و تنظیم خروجی ها و نتایج منازعات، روندهای منطقه ای را تا حد امکان در راستای منافع خود قرار دهد.
- افزایش نقش چین در مناسبات منطقه ای
از اوایل سال 2000 چین رویکرد جدیدی را در استراتژی بزرگ خود یعنی «توانمندسازی و احیای دوباره ملت چین» در پیش گرفت. این رویکرد مستلزم اقدامات قاطعانه تر پکن در سطح جهانی است.
چین به عنوان یک قدرت بزرگ جهانی، اکنون فضای استراتژیک بیشتری را در خاورمیانه و خلیج فارس که یکی از منابع اصلی تامین نیازهای انرژی این کشور می باشد نسبت به گذشته به دست آورده است. پکن با ایجاد روابط امنیتی جدید، روابط تجاری، اقتصادی و دریایی خود را با کشورهای خاورمیانه تقویت کرده است. چین با عربستان سعودی در سال 2016، امارات متحده عربی در 2018 و قبلا با مصر در 2014 همکاری های استراتژیک منعقد کرده است. از سوی دیگر، جمهوری اسلامی ایران نیز از گسترش هر چه بیشتر روابط خود با پکن استقبال می کند.
- روابط ایران و عربستان
از مهمترین پارامترهای موثر بر چگونگی شکل گیری آینده نظم امنیتی خاورمیانه به چگونگی رابطه ایران و عربستان سعودی باز می گردد. در سناریوی اول، می توان ادامه روابط تنش آمیز میان تهران و ریاض را در نظر گرفت. سناریویی که در آن شاهد ادامه جنگ های داخلی و نیابتی منطقه ای تا حد امکان خواهیم بود. علاوه بر این، عربستان سعودی و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بیش از پیش به اسراییل نزدیک می شوند و حتی تلاش می کنند تا ترکیه را نیز در حد امکان و علیه منافع منطقه ای جمهوری اسلامی ایران وارد این جمع کنند. این وضعیت عمدتا حاصل عدم اراده و خواست امریکا برای مداخله گری مستقیم و درگیرانه در مسائل منطقه ای از یک سو و بیم و هراس روزافزون عربستان سعودی از هژمونی منطقه ای جمهوری اسلامی از دیگر سو خواهد بود.
در سناریوی دوم می توان تنش زدایی در روابط دو قدرت بزرگ منطقه ای را در نظر گرفت. در این سناریو، در کوتاه مدت و پس از به نتیجه نرسیدن سیاست خارجی تهاجمی عربستان سعودی در منطقه، شاهد نوعی روند تنش زدایی در مناسبات منطقه ای به خصوص میان جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی خواهیم بود. این تنش زدایی عمدتاً از طریق بازگشت به نهاد دیپلماسی در منطقه به منظور تامین صلح و پایان دادن به جنگ های منطقه ای و نیز به رسمیت شناختن حوزه نفوذ و قلمرو منافع دو کشور در منطقه به صورت متقابل خواهد بود. این سناریو به لحاظ تاریخی با مدل کنسرت اروپا در اواخر قرن نوزدهم و نوع روابط ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی در طول دوره جنگ سرد مشابه خواهد بود.
نتیجه
آینده نظم امنیتی خاورمیانه بیش از هر چیز تحت تاثیر دو مولفه توازن قوای منطقه ای و میزان حضور و مداخله قدرت های فرامنطقه ای به ویژه ایالات متحده امریکا است. نحوه مناسبات جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی به عنوان مهم ترین بازیگران منطقه ای می تواند نقشی اساسی را در آینده نظم امنیتی منطقه ایفا کند. از سوی دیگر کاهش یا ادامه حضور فعال ایالات متحده در منطقه نیز یکی دیگر از پارامترهای اساسی تعیین کننده در آینده نظم امنیتی منطقه خواهد بود. تجدیدنظر امریکا در سیاست هایش در خاورمیانه باعث شده تا روسیه و به خصوص چین، اراده و انگیزه جدی تری برای پرکردن جای خالی این کشور در منطقه به دست آورند. در صورت کاهش حضور امریکا، چین به عنوان یک قدرت بزرگ آماده است تا جای این کشور را در منطقه پر کند، حضوری که به دلیل روابط مناسب این کشور با هر دو قدرت اصلی منطقه یعنی عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران می تواند نظم امنیتی منطقه را به شکلی اساسی در بلند مدت دچار تحول کند.
منابع:
روندهای مسلط منطقه ای و آینده نظم در خاورمیانه، قاسم ترابی و محمدناصر طاهری زاده
الگوهای نظم منطقه ای در آسیای غربی، فرزاد پورسعید
واژگان كليدي: آینده, نظم, امنیتی , خاورمیانه ,مجتبی روستایی, روابط بین الملل
