مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
شیعیان افغانستان به‌عنوان بخش مهمی از جامعه این کشور نقشی فراخور خود در تحولات سیاسی این کشور داشته‌اند. برای بررسی بیشتر جنبش‌ها و جریان‌های شیعه در جمهوری اسلامی افغانستان گفتگویی داشته‌ایم:
واژگان کلیدی: شیعه، هزاره، هویت، جنبش، رسانه
مرکز بین المللی مطالعات صلح: گروه‌ها و جنبش‌های گذشته شیعه در افغانستان شامل چه دسته‌ها و گروه‌هایی می‌شوند؟
گروه‌ها و حرکت‌های شیعی افغانستان در دو گروه موردبررسی قرار می‌گیرند:
الف- جعفری
جمعیت اصلی شیعیان افغانستان را شیعیان جعفری اثنی عشری تشکیل می‌دهند که از هزاره‌ها، قزلباش‌ها و گروهی از تاجیک‌ها و پشتون‌ها ترکیب یافته‌اند. جمعیت اصلی شیعیان را هزاره‌ها تشکیل می‌دهند، به‌طوری‌که در افغانستان شیعه مترادف با هزاره است. در مورد جمعیت شیعیان، اختلاف‌نظرهای فراوانی وجود دارد. علت نیز فقدان حکومت مرکزی مقتدر، نیروی آموزش‌دیده و تجهیزات لازم. بااین‌حال، جمعیت شیعیان بین ۲۵ الی ۳۰ درصد کل جمعیت برآورده شده است. مذهب شیعه در افغانستان در قانون اساسی به رسمیت شناخته‌نشده بود و شیعیان همواره از سوی حکومت‌های مرکزی نادیده انگاشته شده بودند تا این در قانون اساسی مصوب سال ۱۳۸۲ ه.ش، برای اولین بار، مذهب شیعه در افغانستان به رسمیت شناخته شد. تمرکز اصلی شیعیان افغانستان در هزاره‌جات است که پیش از دهه ۱۸۸۰. م، شامل زمین‌های حاصلخیز وسیعی بود که در اختیار شیعیان قرار داشت، اما از دهه ۱۸۹۰. م، به خاطر سیاست‌های ظالمانه و خشونت‌بار عبدالرحمن، مرزها تغییر کردند سرزمینی که حدّ متوسط ارتفاع آن از سطح دریا ۳۰۰۰ متر می‌باشد. شیعیان کابل، به دودسته عمده قومی تقسیم می‌شوند:
قزلباش‌ها که از زمان تصرف کابل توسط نادرشاه در همان‌جا ساکن شدند و در بعضی از مقاطع، نقش مهمی در جریانات تاریخی داشته‌اند. عموماً قزلباش‌ها به سبب قرابت صوری و شکلی به پشتون‌ها، کمتر مورد آزار و اذیت واقع‌شده‌اند و موقعیت اقتصادی نسبتاً خوبی دارند.
هزاره‌ها که به دلیل شرایط دشوار زندگی به کابل مهاجرت کرده‌اند و در شغل‌های رده پایین مشغول به کار بوده‌اند. به لحاظ جمعیت، گفته می‌شود: در هنگام فتح کابل در زمان مجاهدین، نیمی از جمعیت کابل متعلّق به هزاره‌ها بوده است.
شیعیان ناحیه ترکستان افغانستان یا همان «ساحه شمال» از مناطقی است که به‌جرئت می‌توان گفت، نیمی از جمعیت آن، بخصوص در استان‌های بلخ و جوزجان، متعلّق به شیعیان است. البته حضور شیعیان در استان بلخ نمود بیشتری دارد؛ چه اینکه بیشتر ساکنان مزار شریف و نواحی اطراف آن را شیعیان تشکیل می‌دهند. در سال ۱۳۷۷ ه.ش. طالبان با تصرّف «مزار شریف»، دست به قتل‌عام گسترده زدند. «روضه سخی»، که منسوب به حضرت علی علیه‌السلام می‌باشد، در این شهر قرار دارد و مردم به‌شدت معتقدند که آرامگاه حضرت علی (ع) در شهر مزار شریف است.
ب- اسماعیلیه:
در افغانستان، پیروان مذهب اسماعیلیه که عده معدودی هستند در نواحی دوشی و کیله‌گی و بخشهای از دره صوف و بدخشان و در مناطق از بامیان، شیبر، شنبل، عراق و دره میدان در نواحی سیاه‌سنگ و کالو در پروان، منطقه شیخ علی و سرخ پارسا زندگی می‌کنند و رهبر آنان حاج سید منصور نادری معروف به سید کیان در درّهٔ به نام درّه «کیان» زندگی می‌کرد، از این رو اسماعیلی‌ها به نام «کیانی» نیز مشهورند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: جنبش‌های جدید شیعه در افغانستان گرد چه مفاهیمی شکل گرفته‌اند؟
شیعیان در قالب دو حزب سیاسی عمده،: «حزب وحدت اسلامی» به رهبری استاد مزاری و «حزب حرکت اسلامی» به رهبری آیة الله محسنی در پی و خواستار حقوق خود گردیدند. استقلال- آزادی- عدالت اجتماعی – رفاه همکانی، چهارچوب اصلی، مفاهیم کلی و مطالبات جنبش‌های جدید شیعی افغانستان است. شروع جنگ بر ضد دولت کمونیستی کابل در قالب گروه‌های سیاسی سرآغاز بسیاری از تحولات گردید و شیعیان را جزو نخستین گروه‌های مجاهدین قرار داد که در سال ۱۳۵۸ تمام سرزمین‌هایشان را آزاد ساختند. شروع مهاجرت‌های شیعیان به سوی کشورهای همسایه سرآغازی جدید در زندگی فرهنگی و اجتماعی شیعیان پدیدار ساخت. اینک بیشتر شیعیانی که در مهاجرت زندگی می‌کردند، با سواد شده و عده قابل توجهی نیز دارای تحصیلات عالیه می‌باشند و توانسته‌اند در ساختار حکومت جدید افغانستان نیز سهیم باشند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: گروه و طبقات و لایه‌های اجتماعی هدف جریان‌های جدید اجتماعی شیعه در افغانستان کدام اند؟
هدایت و سوق به همکاری با نخبگان – فرهیختگان – علماء و روشنفکران تحصیل کرده – جوانان دانشجو– زنان فعال اجتماعی، نویسندگان و شاعران، هنرمندان، یکی از اهداف جریان‌های جدید اجتماعی شیعه در افغانستان است. اما تجربه تاریخی در افغانستان حاکی از آن است که هر گاه عامل اصلاح طلبی و تشکیل دولت مدرن در رأس برنامه حکومت‌ها بوده، سبب شده است که شیعیان بیشتر مورد توجه واقع شوند و بیشتر در درون جامعه افغانستان، اسباب جذب و یا هضم آن‌ها، فراهم گردد. به‌جرئت می‌توان ابراز داشت که بزرگ‌ترین دستاورد مردم و دولت افغانستان، در دوره پسا طالبان، آزادی رسانه‌ها، رشد آموزش، علاقه به تحصیل در میان جامعه جوان است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: جوانان و زنان در جنبش‌های جدید اجتماعی شیعه در افغانستان چه جایگاهی دارند؟
متاسفانه الویت قوم گرایی در افغانستان باعث گردیده است که جنبش‌های جدید اجتماعی جوانان و زنان شیعه در افغانستان به شکلی منسجم و قدرتمند ظاهر نگردند و بیشتر از مسائل اعتقادی در پی مسائل قومی و جناحی باشند. در سطح فرهیختگان، جایگاه مناسبی دارند ولی در سطح عوام، مقبولیت و جاذبه چندانی ندارند. اگر چه سمن‌های غربی با سرمایه گذاری‌های کلان در زمینه‌های پرورش نیروی انسانی و تزریق مالی، به جذب جامعه زنان و جوانان سنی و شیعه افغانستان پرداخته‌اند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌های مجازی جریان‌های شیعه در افغانستان چگونه است
علی رغم ضعف سیستم برق رسانی در افغانستان وهزینه های گران اینترنت، فعالیت‌های ارتباط جمعی و رسانه‌های مجازی، بویژه در میان قشر مرفه و متوسط جامعه، روشنفکران و فرهیختگان شیعه، در سطح خوبی است. اما به دلیل پراکندگی قومی و عدم اتحاد راهبردی، در سطح عملکردهایشان، راندمان نداشته‌اند. بنا به اظهار نظر کارشناسان و آگاهان به مسائل افغانستان، حداقل نیمی از مطبوعات افغانستان توسط شیعیان (بویژه مهاجرین و فرهیختگان در ج.ا.ایران) منتشر و مدیریت می‌شوند، ضمن آن که با کیفیت‌ترین نشریات افغانستان نیز از سوی شیعیان تدوین و عرضه می‌گردد.
روزنامه‌های مهم و با نفوذ شیعیان افغانستان:
روزنامه افغانستان www.dailyafghanistan.com.
روزنامه آوتلوک افغانستان (به زبان انگلیسی) www.outlookafghanistan.net
روزنامه راه نجات www.rahenejatdaily.com
هفته نامه‌ها:
هفته نامه صحیفه www.sahifaweekly.com
هفته نامه سروش ملت www.voiceadalat.com
هفته نامه مشارکت ملی www.wahdat.net
هفته نامه اقتدار ملی http://www.eqmweekly.com.af
هفته نامه انصاف www.ensafweekly.com
هفته نامه بهار
هفته نامه وحدت ملی
خبرگزاری‌ها:
خبرگزاری صدای افغان (آواپرس) www.avapress.com
خبرگزاری افغان ایرکا www.afghanirca.com
شبکه‌های تلویزیونی سراسری و محلی: نگاه – تمدن – راه فردا – کوثر- بامیان
شبکه‌های رادیویی سراسری و محلی: راه فردا – نگاه- بامیان- دایکندی- جاغوری
رسانه‌های دیجیتالی
شبکه اطلاع رسانی افغانستان www.afghanpaper.com
جمهوری سکوت www.urozgan.org
کابل پرس www.kabulpress.org
– مرکز بین المللی مطالعات صلح: جنبش‌های شیعه نوین در افغانستان چه ارتباطی با دولت داشته‌اند؟
اغلب طرفدار اصلاحات هستند، حکومت‌های کرزی و غنی را قوم و مذهب گرا ارزیابی می‌کنند، اما پس از مشارکت عبدالله عبدالله در حکومت اشرف غنی، برخی از جوانان فرهیخته شیعی، در سطوح میانی و ارشد مدیریتی، با هدف نفوذ در امور حکومتی و تسهیل امکان خدمت به شیعیان، با دولت همکاری دارند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: جنبش‌ها شیعی تا چه میزان فراورده نیازهای درونی و تا چه اندازه برایند برخود با محیط فرهنگی و تمدنی بوده‌اند؟
عصر ارتباطات، زمینه‌های افزایش اطلاعات و آگاهی افکار عمومی جوامع بسیاری از جمله افغانستان را فراهم ساخت. جنبش‌های شیعی در افغانستان، فرآیند و برآیند مطالبات اجتماعی، نیازهای درونی، ونیز متأثر از پهنه تمدنی و محیط فرهنگی خود، متحرک گردیدند. البته باید مد نظر داشت که عدم تولید آثار مکتوب قابل توجه، طی پنجاه سال اخیر، اطلاعات بسیار کمی در رابطه با گذشته بر جای گزارده است که جامعه شیعی افغانستان را دچار بحران هویّت تاریخی نموده است. مسلماً عقب ماندگی در حوزه آثار مکتوب، با توجه به حکومت‌های متعصّب قوم و مذهب گرا ی حاکم بر افغانستان طی دو سده اخیر، فرایندی عمدی بوده که از طرف حکومت هدایت شده است. آداب و رسوم اجتماعی در افغانستان شدیداً تحت تأثیر مذهب قراردارند، بویژه شیعیان که به خاطر فشارهای مذهبی، حساسیت بیشتری نسبت به مسائل مذهبی خود نشان می‌دهند و به هر طریقی سعی در حفظ آن‌ها دارند. به طور کلی، پهنه تمدنی، حوادث تاریخی، محیط فرهنگی نمودی آشکار و تأثیر گذار در زندگی شیعیان افغانستان دارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: مفهوم هویت شیعی چه تأثیری بر نضج گیری جنبش‌های شیعی عمل گرا در افغانستان داشته است؟
مفهوم هویت شیعی در افغانستان، از دیر باز، ارتباط تنگاتنگی با مفاهیم مراکز و مراجع شیعی در ایران و عراق دارد. اما تجاوز ارتش سرخ، عمدتاً با صفت الحادی‌اش و نیز پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در ارتقاء سطح نضج گیری جنبش‌های شیعی عمل گرا در افغانستان، تأثیر بسزایی داشت.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: جایگاه مفاهیمی چون احیای تمدن شیعی در جنبش‌های جنبش‌های جدید اجتماعی در افغانستان کجاست؟
پیکر اصلی اقلیت تضعیف شده شیعه در افغانستان، عمده مطالبات مردم شیعه، نیز هدف غالب رهبران حرکت‌های شیعی افغانستان: رفع خشونت، تبعیض، محرومیت حقوقی، دور بودن از حوزه قدرت است و در نیل به احیای تمدن شیعی، شیعه گری در سایر کشورها در الویت شان نیست.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آینده حضور و نفوذ جریان‌های شیعی در افغانستان به چه عواملی وابسته است؟
به عوامل متعدد، فرصت‌ها و تهدیدها، بستگی دارد، از جمله: تعدد رهبری در جامعه شیعه – عدم تعامل و تفاهم بزرگان، علماء شیعی – عدم طراحی راهبردی آینده نگر – برداشت‌ها، تفاسیر، سلیقه‌ای، اختلافات جناحی- عدم پشتبانی و حمایت سیاسی خارجی- مهاجرت‌های بی رویه نخبگان و فرهیختگان شیعه- هجوم فرهنگ غربی از طریق رسانه‌ها و سمن‌های وابسته – تشدید طرح و تبلیغ سناریوهای شیعی هراسی: تقابل شیعی، حنفی – هلال سبز- حمایت غرب از تحجرگرایی، واپس گرایی قومی- مذهبی حکومت‌ها
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آینده حضور و نفوذ جریان‌های شیعی در افغانستان چگونه خواهد بود؟
پس از دوره طالبانیسم، شیعیان در وضعیت مناسب‌تری قرار گرفتند، به گونه‌ای که در دولت ائتلافی چند وزارتخانه به خود اختصاص داده‌اند. در تدوین و تکمیل قانون اساسی، فعّالانه بر رعایت حقوق تمام اقلیّت های مذهبی، قومی، عدالت اجتماعی تأکیددارند. از دستاوردهای مهم شعیان در دوره جدید، آزادی مذهب جعفری در قانون اساسی است که یکی از آرمان‌های آنان بود. حضور وزرای شیعی در هیئت دولت و راه یافتن بیش از ۶۰ تن از نمایندگان در پارلمان جدید، حضور چشمگیر شیعیان در در عرصه‌های فرهنگی، مؤسسات آموزش عالی، فرصتی مغتمنی را برای جامعه شیعی رقم زده است که در صورت اتحاد، هماهنگی، می‌توانند نقش مؤثرتری در آینده جامعه جمهوری اسلامی افغانستان داشته باشند.
