فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

پس از جنگ دوم قره باغ چشم انداز ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی به طرز چشمگیری تغییر پیدا کرد. جنگ قره باغ، تغییرات داخلی در گرجستان و جنگ روسیه با اوکراین نتیجه این تغییرات می باشد. این تحولات همچنین ، سبب تغییر موازنه قدرت منطقه ای ، افزایش پتانسیل همکاری های منطقه ای و تغییر نقش بازیگران خارجی  شد. با توجه به تغییرات فوق، سناریوی آینده که در آن قفقاز جنوبی را بتوان ، به عنوان یک مجموعه امنیتی منطقه ای تصور کرد، نامشخص به نظر می رسد.

شاید مهم ترین سؤالات در این رابطه که ، آیا بین المللی سازی صلح امکان پذیر است؟  سازوکارهای همکاری منطقه ای چه می تواند باشد؟ همکاری منطقه ای چگونه تامین خواهد شد؟و کشورهای منطقه به ویژه در شرایطی که حضور اروپا و آمریکا محدود و مبهم است، چگونه با این شرایط شکننده کنار می آیند؟تا حدودی موقعیت آینده قفقاز جنوبی را مشخص کند.

– تغییر موازنه قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای در قفقاز جنوبی

با پیروزی آذربایجان و تغییر چشم انداز ژئوپلیتیکی ،  مرزهای جدیدی در منطقه ترسیم شد. موازنه قدرت منطقه ای نیز تغییر، و پتانسیل همکاری های منطقه ای افزایش یافت .آذربایجان تسلط سیاسی و نظامی را به دست آورد، قدرت و نفوذ ارمنستان به طور چشمگیری کاهش یافت و گرجستان در صورت دستیابی آذربایجان و ارمنستان به امضای توافقنامه صلح، خود را در معرض خطر قرار داد.(1)

یکی از پیامدهای کلیدی جنگ دوم قره باغ، تغییر در موازنه قدرت منطقه ای است، زیرا روسیه و ترکیه نفوذ خود را در منطقه وسیع تر افزایش داده اند. منافع اصلی روسیه در قفقاز جنوبی این است که به عنوان بازیگر مسلط نظامی و امنیتی منطقه ای باقی بماند و دیگر بازیگران، به ویژه آمریکا، ناتو و اتحادیه اروپا را از منطقه خارج کند. مسکو با استقرار “نیروهای حافظ صلح” روسیه در قره باغ، اکنون در هر سه ایالت قفقاز جنوبی نیرو دارد.(2)

در کنار روسیه، ترکیه اکنون یکی از بازیگران کلیدی در شرایط پس از جنگ است.  حمایت ترکیه از آذربایجان موازنه در مناقشه قره باغ را تغییر داد و کلید پیروزی نظامی باکو شد سال ها آذربایجان برای آمادگی جنگ، خود را با پهپادهای پیشرفته و سلاح های دقیق مسلح می کرد.(3)

اکنون توازن قوا به نفع پیوند آذربایجان و ترکیه تغییر کرده است و واقعیت های ژئوپلیتیک جدیدی را ایجاد کرده است.برای ترکیه، در زمان تنظیم مجدد منطقه ای ناشی از جنگ در قره باغ و بعداً در اوکراین، تعامل دیپلماتیک آنکارا در منطقه قفقاز جنوبی بیشتر شده است. ایجاد مسیرهای حمل و نقل جدید از دیدگاه ترکیه حیاتی است و برای آن، ثبات قفقاز جنوبی بسیار مهم است.ترکیه مدتهاست که به فرصتی برای تبدیل شدن به یک قطب انرژی و به طور کلی یک پایگاه لجستیکی و تولیدی با بهره مندی از موقعیت جغرافیایی این کشور بین آسیا و اروپا چشم دوخته است.ایجاد کریدور بین آذربایجان و نخجوان و سپس اتصال ترکیه به آذربایجان از طریق نخجوان، ترکیه را به دریای خزر و جمهوری‌های ترک آسیای مرکزی تازه مستقل خارج از آن متصل می‌کند. (4)

آذربایجان با کمک ترکیه از مناقشه قره باغ کوهستانی به عنوان راهی برای تحت فشار قرار دادن ارمنستان برای ساخت بخش خود از کریدور نخجوان استفاده می کند، مسیر زمینی که آذربایجان اصلی را از طریق استان سیونیک در جنوب ارمنستان به نخجوان متصل می کند. اگر این کریدور تحت شرایط باکو ساخته شود، در واقع راه ایران را با ارمنستان قطع می کند.کنترل آذربایجان بر ارمنستان جنوبی مواضع تهران را در قفقاز جنوبی به خطر می اندازد و تهدیدی برای خود جمهوری اسلامی به شمار می رود.زیرا شمال ایران کاملاً در محاصره کشورهای ترک خواهد بود و تهران بیم آن دارد که آذربایجان در نهایت به اسرائیل اجازه دهد از خاک خود برای  حمله به جمهوری اسلامی استفاده کند . آذربایجان هم اکنون در حال تقویت  روابط نظامی و اطلاعاتی خود  با اسرائیل – دشمن سرسخت ایران – است.(5)

باکو علیرغم نقض توافق با در اختیار گرفتن اجباری قره باغ کوهستانی، بر افتتاح این کریدور به عنوان پیش شرط دستیابی به صلح با ارمنستان اصرار دارد.اصل موضوع حول ماهیت این پیوند حمل و نقل می چرخد. ارمنستان مایل است جاده ای منظم برای آذربایجان فراهم کند، اما باکو اصرار دارد که یک کریدور فراسرزمینی تحت صلاحیت ارمنستان نباشد و در نتیجه به حاکمیت ارضی ارمنستان تجاوز کند.  رئیس جمهور آذربایجان حتی تهدید کرده است که در صورت عدم رعایت ارمنستان، آذربایجان زمین های مورد نیاز برای کریدور را به زور تصرف خواهد کرد.(6)

گرجستان یکی از سه کشور قفقاز جنوبی نیز، از افزایش حضور نظامی روسیه در قفقاز جنوبی نگران انزوای بیشتر کشورش است، به ویژه اگر کشورهای متخاصم بتوانند با همکاری دوجانبه پیشروی کنند. چالش‌های پس از جنگ برای گرجستان اساساً در حوزه اقتصادی نهفته است، عمدتاً به عنوان پیامدهای مسیرهای حمل و نقل آینده که ممکن است موقعیت گرجستان را به عنوان یک کشور ترانزیت منطقه‌ای حیاتی به چالش بکشد.(7)از طرفی گرجستان با دو قطبی شدن داخلی و درگیری داخلی بر سر مسائلی مانند اوکراین و مهاجران روسی دست و پنجه نرم می کند که با عدم همکاری دولت حاکم و مخالفان بدتر شده است.(8)

– آینده بحران در قفقاز جنوبی

هیچ یک از بازیگران خارجی – نه روسیه، ترکیه، تک تک کشورهای غربی و نه گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) که یک میانجی رسمی است – به اندازه کافی قوی نیستند که هرگونه راه حل سیاسی برای مناقشه را تضمین کنند. ارمنستان در حال حاضر عملاً از قره باغ خارج شده، تمامیت ارضی آذربایجان را به رسمیت شناخته و علاقه مند به باز کردن مرزها و مسیرهای مشترک با همسایگان خود (آذربایجان و ترکیه) است. اصولاً همه خواهان صلح هستند. مشکل اساسی این است که یک توافق صلح پایدار مستلزم تضمین است و باید بخشی از یک ترتیبات پایدار بزرگتر باشد.(9)

ترکیه می تواند جایگاه خود را در منطقه افزایش دهد و به چالشی برای تسلط روسیه تبدیل شود. با این حال، این امر مستلزم تغییر شکل سیاست روسیه است. در شرایط کنونی، کشورهای منطقه بدون شک از بستر مناسبی برای گفتگو در مورد وضعیت موجود و آینده احتمالی با قدرت های خارجی بهره مند خواهند شد.(10)

اگر اتحادیه اروپا در مورد ایفای نقش ژئوپلیتیکی جدی است، نمی‌تواند این پیامدها را نادیده بگیرد. این کشور باید حمایت خود از ارمنستان را افزایش دهد تا به آن کمک کند تا با هجوم پناهجویان از قره باغ کوهستانی در روزهای آینده مقابله کند. همچنین باید از اهرم اقتصادی که بر آذربایجان دارد استفاده کند – اتحادیه اروپا بودجه قابل توجهی را برای توسعه همکاری های انرژی و سرمایه گذاری در این کشور متعهد شده است – تا باکو را متقاعد کند تا در مورد تضمین های واقعی و نظارت بین المللی بر وضعیت ارامنه ساکن در کوهستان بحث کند.(11)در هر صورت، آذربایجان نتوانست از هیچ کشور کلیدی دیگری غیر از ترکیه حمایت بین‌المللی و به‌ویژه در موضوع تمامیت ارضی خود را کسب کند. این امر آذربایجان را در موقعیتی متفاوت از اوکراین، گرجستان و مولداوی قرار می دهد که با مناطق غیردولتی در مرزهای شناخته شده بین المللی خود نیز دست و پنجه نرم می کنند.(12)

زمینه ژئوپلیتیکی پس از جنگ با توجه به استقرار یکجانبه نیروهای حافظ صلح توسط روسیه و بازگشت ترکیه به عنوان کشور حامی نظامی اصلی آذربایجان، نگرانی هایی را در مورد آینده امنیت و ثبات منطقه ایجاد می کند. آذربایجان برای حفظ تعادل متزلزل خود بین ترکیه و روسیه به چالش کشیده خواهد شد. در عین حال، رقابت ذاتی آنکارا و مسکو ممکن است دوباره ظاهر شود و قفقاز جنوبی به عنوان عرصه رقابت جدید بین قدرت‌های منطقه‌ای عمل کند که می‌تواند واکنش ایران را به دنبال داشته باشد.

References

1-https://www.ceps.eu/wp-content/uploads/2021/09/WD2021-02_The-Nagorny-Karabakh-pdf .

2-https://jamestown.org/program/azerbaijan-increasingly-critical-of-russias-peacekeeping-mission . -in-karabakh/

3- https://www.sipri.org/sites/default/files/2019-03/fs_1903_at_2018.pdf

4-https://www.cmi.no/publications/8911-changing-geopolitics-of-the-south-caucasus-after-the-second-karabakh-war

5-https://asiatimes.com/2023/03/existential-crisis-for-iran-in-south-caucasus/

6-https://www.ips-journal.eu/topics/foreign-and-security-policy/the-west-should-engage-more-in-the-south-caucasus-7035/

7-https://www.ui.se/forskning/centrum-for-osteuropastudier/sceeus-report/shifting-geopolitical-realities-in-the-south-caucasus/

8-https://www.cmi.no/publications/8911-changing-geopolitics-of-the-south-caucasus-after-the-second-karabakh-war

9-https://www.mei.edu/publications/iran-turkey-and-future-south-caucasus

10-https://www.ceps.eu/wp-content/uploads/2021/09/WD2021-02_The-Nagorny-Karabakh-pdf .

11-https://ecfr.eu/article/the-war-of-opportunity-how-azerbaijans-offensive-against-nagorno-karabakh-is-shifting-the-geopolitics-of-the-south-caucasus/

12-https://eurasianet.org/pashinyan-calls-for-unification-between-armenia-and-karabakh