داود احمدزاده
کارشناس مسائل غرب آسیا
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
روابط ترکیه و عربستان از زمانی که «رجب طیب اردوغان» در اوت سال ۲۰۱۴ میلادی به ریاست جمهوری رسید و «سلمان بن عبدالعزیز« در ژانویه سال ۲۰۱۵ پادشاهی شبه جزیره را به دست گرفت، شاهد جهشی کیفی بود در سال ۲۰۱۵ میلادی، ملک سلمان و اردوغان سه نشست برگزار کردند. ریاض و آنکارا در جریان سفر اردوغان به عربستان در دسامبر ۲۰۱۵ میلادی توافقنامه ای برای تشکیل شورای هماهنگی راهبردی امضا کردند با این حال، حوادث و رویدادهای بسیاری در بروز تنش در روابط دو کشور نقش داشت؛ بویژه همسویی ترکیه با متحد خود قطر در جریان بحرانی که بین چهار کشور عربستان، بحرین، امارات و مصر با قطر در سال ۲۰۱۷ میلادی روی داد .
وقوع بهار عربی در سال 2011 اختلاف دیدگاههای دو کشور نسبت به آینده سیاسی و نظم در حال وقوع در غرب آسیا و شمال آفریقا را کاملا آشکار ساخت . در حالیکه ترکیه به رهبری اردوغان تحولات کشورهای عربی را فرصتی مناسب برای گسترش الگوی حکمرانی اخوان در منطقه میدانست و تلاش داشت که با بهره گیری از ظرفیت قدرت نرم قطر به عنوان شریک راهبردی خویش در منطقه شرایط موجود برای بازیافت کامل قدرت اخوانی در مصر و تونس و.حتی سوریه استفاده کند.در سوی دیگر میدان عربستان سعودی با اتکا به قدرت مالی و نفوذ سیاسی خود در کشورهای عربی دنبال هماوردی با ترکیه و جلوگیری از گسترش شبکه اخوانی های طرفدار آنکارا- دوحه در منطقه بود .
تنازع قدرت برتر منطقه نفوذ میان ترکیه و عربستان تا سال 2019 ادامه داشت و در این میان قتل خاشقچی روزنامه نگار منتقد بن سلمان در کنسولگری ترکیه در استانبول به بحرانی شدن روابط دو کشور انجامید .گرچه پس از فروکش کردن شعله های بحران خاشقچی تمایل طرفین برای حل مسائل از طریق گفتگو در چند سال اخیر شاهد گشایش به ویژه در حوزه اقتصادی بودیم با این وجود بی اعتمادی متقابل و جانبداری ترکیه از قطر در اختلاف با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس مانع جدی بر سر روابط دو کشور قلمداد شده است.
تركيه براي حل مشكلات اقتصادي و بحران‌هاي ديپلماتيك از سال 2020 اقداماتي را با كشورهاي منطقه آغاز كرد. در آغاز سال 2021، رياض بدون قيد و شرط تحريم قطر را لغو كرد. تركيه نيز در نتيجه نزديك شدن به مصر محدوديت‌هايي را براي اعضاي گروه اخوان‌المسلمين در اين كشور اعمال كرد. از اين طريق امكان برداشتن گام‌هايي براي نزديك شدن به امارات و عربستان نيز فراهم شد. نزديكي با امارات در پايان سال 2021 حاصل و ديدارهاي سطح بالا در بين دو كشور انجام شد. اما دشوارترين هدف تركيه، عادي‌سازي با رياض بود به نظر می رسد با سفر اخیر اردوغان به ریاض و رایزنی های گسترده دیپلماتیک با همتای سعودی خود یخ روابط آنکارا – ریاض نیز در حال ذوب شدن هست .
پیشران های موثر در بهبودی روابط
1-دگردیس در سیاست خارجی دو کشور
الف- ترکیه
در پی به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه، سیاست خارجی این کشور دستخوش تغییراتی جدی شد. بسیاری از تحلیلگران از این تغییرات تحت عنوان نوعثمانی گرایی نام بردند و نوع تغییرات را برای بازگشت ترک‌ها به سوی شرق و به‌خصوص خاورمیانه عنوان کردند.
تصمیم گیران حزب عدالت و توسعه در سایه رویکرد پسا کمالیستی یک سیاست خارجی عملگرایانه و چند جانبه از گزینه های مختلف تصمیم گیری و جهت گیرى هاى موقتى براى رسیدن به اهداف ملى، منطقه اى و بین المللى خود بهره برده اند. مؤلفه های حاکم بر این سیاست گذاری به صفر رساندن مشکلات با همسایگان از یک سو، و تلاش برای ارائه چهره ای جدید از ترکیه مسلمان به عنوان الگوی دموکراسی، آزادی و حقوق بشر در خاورمیانه و دیگر مناطق پیرامونی این کشور بود
گرچه نوساتی را در نوع نگاه به مسائل مهم بین المللی و منطقه ای در طول چندین دهه زمامداری اردوغان شاهد بودیم. به نظر می رسد پیروزی مجدد اردوغان به ثبات سیاست خارجی این کشور کمک کند
یکی از مهم‌ترین پیشرفت‌های ترکیه در سیاست خارجی در دوران اردوغان، توسعه روابط با ناتو است؛ با توجه به اینکه این کشور بزرگترین نیروی نظامی را در داخل ائتلاف ناتو دارد. پیشرفت ترکیه در حوزه صنایع دفاعی، واردات تجهیزات امنیتی از آمریکا را به میزان قابل توجهی کاهش داده است؛ این موضوع ضمن اهمیت دادن به تولید داخلی، مشارکت و روابط آنکارا با بازیگران مختلف دیگر را هم افزایش داده است.
از سوی دیگر ائتلاف سازی از نشانگان قدرت ترکیه در دهه های گذشته بوده است . ترکیه با اتکا به قدرت نظامی خود و نیز توان تاثیرگذاری در حوزه های فرهنگی و سیاسی رویکردهای متفاوتی برای تبدیل شدن به قدرت فائقه در منطقه خاورمیانه پیگیری می کند . الگوهای رفتاری ترکیه در حوزه نظامی طی سال های اخیر خیز این کشور برای کسب جایگاه برتر را نشان می دهد. ترکیه برخلاف راهبرد قدیمی اتکا صرف به غرب و مشارکت نظامی و اقتصادی با آمریکا به دنبال تنوع بخشی به سیاست خارجی و کاستن از اتکای صرف به آمریکاست. در این مسیر گام های موفقی برداشته است بطوری که علاوه بر همکاری نظامی با روسیه و چین در حوزه پهپادی وتسلیحات نظامی موشکی نیز برای بومی سازی تکنولوژی پیشرفته نظامی سرمایه گذاری فراوانی انجام داده است.
بنابراین بندبازی خاص اردوغان وحد وسط بازی کردن وی میان روسیه و غرب بر سر بحران اوکراین نشان می دهد اردوغان باپختگی بیشتر در سیاست خارجی بدنبال امتیازگیری از طرفین منازعه است. بطوریکه گرچه خواست وی باز گشادن پنجره دیپلماسی برای گفتگو با شخص پوتین و کاستن از تنش های فزاینده است. ولی برای امتیازگیری از غرب در موضوع عضویت فنلاند و سوئد بر خواست خود مبنی بر دریافت هواپیمای جنگی اف 16 و الزام سوئد به مبارزه با پیکارجویان پناهنده کرد موسوم به پ.ک.ک اصرار می ورزد
در حوزه منطقه ای: سیاست خارجی ترکیه به دلیل تحولات مهم منطقه‌ای با چالش‌هایی مواجه است که آخرین آن بحران سوریه و لیبی است. بحران سوریه و مسائل مربوط به آوارگان که در سیاست داخلی نیز انعکاس یافته ، در راس برنامه‌های سیاست خارجی ترکیه قرار خواهد گرفت. میتوان گفت که دولت اردوغان سیاستی را دنبال می کند که تا تضمین کننده بازگشت امن و آبرومندانه سوری‌ها به میهن خود در دوره آتی باشد.
همچنین آشتی قطر با شرکای خود در شورای همکاری خلیج فارس و تمایل مصر به گفتگو با آنکارا برای عادی سازی روابط خود نشانگانی از گام مثبت برای نزدیکی ریاض و آنکارا محسوب می شود .
ب-عربستان سعودی :
روابط با ترکیه همواره برای حاکمان سعودی به دلیل نقش تاریخی این کشور در مناسبات منطقه ای و جهانی و اشتراکات دینی بسیار مهم ارزیابی شده است . زمانی کشورهای عربی از جمله عربستان سعودی جز قلمرو امپراتوری عثمانی قبل از فروپاشی و تجزیه آن بود.
همچنین عربستان سعودی به عنوان قدرتمندترین و تاثیرگذارترین کشور عربی است. سیاست خارجی این کشور هم بر مسائل منطقه ای و هم در مسائل جهانی تأثیر دارد. در نتیجه، عربستان سعودی به دلایل داخلی از این موضع حمایت می کند. محمد بن سلمان، ولیعهد کنونی عربستان سعودی، پیشنهاد کرده است تا سال 2030، این پادشاهی تغییر اجتماعی و اقتصادی عمیقی داشته باشد. در نتیجه، همکاری های منطقه ای به عنوان یک تنظیم کننده عمل می کند، به همین دلیل است که دولت سعودی می خواهد از تنش ها و درگیریهای موجود به عنوان مانع همگرایی و سرمایه گذار مشترک در منطقه جلو گیری کند. در این مسیر راه گفتگو با ایران را به عنوان رقیب دیرینه خویش در خاورمیانه در پیش گرفته است آرام سازی منطقه برای امنیت بیشتر از طریق پایان دادن به نزاع خونین یمن ونیز بازسازی سوریه متحد نزدیک ایران پیگیری می شود با این وجود این کل ماجرا برای سعودیها نیست بلکه نزدیکی مجدد به ترکیه به عنوان کانال مطمئن برای توسعه ظرفیت های نظامی – سیاسی و اقتصادی محسوب می گردد
2-همکاریهای اقتصادی
اقتصاد و تجارت نقش مهمی در روابط بین کشورها ایفا می‌کند. عربستان و ترکیه دو اقتصاد بزرگ و نیرومند در منطقه هستند و همکاریهای اقتصادی و تجاری بین آنها در دستور کار قرار دارد. با این حال، عوامل اقتصادی مانند تاب‌آوری اقتصادی، مبادلات تجاری، وابستگی به منابع انرژی و سرمایه‌گذاری می‌تواند نقش مؤثری در شکل‌گیری روابط عربستان و ترکیه داشته باشد. امکان ایجاد همکاری و توسعه روابط اقتصادی بین دو کشور در زمینه‌های مختلف مانند تجارت، صنعت، فناوری و سرمایه‌گذاری، می‌تواند روابط دوجانبه را بهبود بخشد.
یکی از ملاحظات سیاست خارجی اردوغان در دوره جذب سرمایه گذاریهای خارجی و کاهش تورم فزاینده اقتصادترکیه است. تنش ها موجود با کشورهای عربی برسر موضوعات چون سوریه ونیز همکاری های نظامی نزدیک با قطر موجب کاهش ورود گردشگران منطقه ای و نتیجه آسیب پذیری بیشتر ترکیه عیان تر نموده بود در این میان جایگاه عربستان و امارات دو همسایه ثروتمند عربی برای برگرداندن اقتصاد ترکیه برای رشد و شکوفایی بسیار مهم است
بر اساس داده های موجود، ترکیه در سال 2023 به حداقل 216 میلیارد دلار برای انجام تعهدات بدهی خارجی خود و تامین کسری حساب جاری خود نیاز دارد. از این رو میتوان گفت که کسری بودجه کشور موجب شده است که ملاحظات اصلی در جهت گیری جدید سیاست خارجی آنکارا تبدیل شود. اردوغان از دیرباز به خاطر اینکه از صندوق بین المللی پول قرض نمی گیرد و حتی چند سال پیش مدعی شده بود که حالا ترکیه به وضعیتی رسیده است که حتی می تواند وام بدهد، یقیناً دنبال راه چاره دیگری خواهد بود. به همین خاطر میتوان گفت که هر چند احتمال کمی برای ورود سرمایه گذاران خارجی وجود دارد، لیکن کاستن بار مالی ناشی از فضای سرد سیاسی میان ترکیه با همسایگان و بستر سازی برای کسب درآمدهای گردشگری و همچنین با رفع تنش با عربستان سعودی و مصر و اسرائیل برای تقویت بازارهای مورد هدف برای صادرات، خواهد توانست ترکیه را از بحرانی که تخمین زده میشود، رهایی دهد. بنابراین رویکرد جدید ترکیه در سیاست خارجی را در سال 2023 که رخ خواهد داد باید به منزله دگردیسی دانست. وجوه و اعتباری که از کشورهای ثروتمند عربی و خلیج فارس تامین خواهد شد یکی از مکملهای تقویت اقتصادی ترکیه است.
در سفر اخیر اردوغان به عربستان و امارات هیات تجاری طرفین بر سر همکاری های اقتصادی به ویژه سرمایه گذاری مشترک در حوزه انرژی و نفت ونیز نظامی به توافق رسیدند . در ریاض 16 سند توافق میان طرفین امضا شد و در ابوظبی بر گسترش همکاری مشترک در حوزه های مختلف تاکید شد . در میان فروش پهپادهای بیرقدار ترک به ریاض و پیشنهاد آن به دیگر کشورهای عربی مسیر همکاری در حوزه نظامی و دفاعی نزدیکتر ساخته است .
فرجام :
به نظر می رسد اردوغان با تمرکز بر حل مشکلات اقتصادی ترکیه رویکرد جدیدی در سیاست خارجی منطقه ای خود در پیش گرفته است این سیاست در واقع می تواند به نوعی تداعی گر سیاست معروف داود اوغلو( به صفر رساندن تنش با همسایگان)تلقی گردد. بعد از تنش آفرینی چندین ساله در منطقه و اتخاذ رویکردهای چالش زا نسبت به بحران های نظیر سوریه و مصر…… که حتی تیرگی روابط با آمریکا راهم در پی داشت . پس از پیروزی مجدد در انتخابات اردوغان با تجدید نظر در سیاست تهاجمی به دنبال آشتی با عربستان و امارات برآمده است . از دیگر سو بن سلمان نیز با آغاز گفتگو با ایران و کاهش تنش بر سر موضوع یمن به دنبال گشایش روابط با ترکهاست بنابراین هر دو کشور با دوری از نگاه امنیتی به موضوعات از اقتصاد و سرمایه گذاری مشترک به عنوان پیشران روابط فیمابین استفاده می کنند.
واژگان کلیدی:آنکارا, ریاض , دشمنی,عربستان و ترکیه, روابط نزدیک,,
