ابراهیم اخلاصی و فرح ناز اسدی عراق
مدرس و پژوهشگر دانشگاه و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح– ipce
رجب طیب اردوغان هنگام تصدی پست نخست وزیری ترکیه در سال 2011 ، از پروژه ای تحت عنوان “کانال استانبول” سخن بمیان آورد که اجرای آن می تواند پروژه عصر لقب گرفته و رویاهای ترکیه قدرتمند را محقق سازد .
اردوغان وعده داده بود این اقدام بزرگ و خارق العاده تا سال 2023 تکمیل و به بهره برداری برسد ، چشم انداز ایشان در مقاطع مختلف از این مهم حکایت دارد که انجام این اقدام بزرگ باعث تقویت موقعیت و جایگاه ترکیه در سطح آبراه های بین المللی و عرصه های دریانوردی خواهد گردید و علاوه بر اتصال دریای سیاه به دریای مرمره در ضلع اروپایی استانبول ، به عاملی تعیین کننده و محوری در جهت خلق فرصت هایی بی نظیر برای جمهوری ترکیه و جهان تبدیل خواهد شد.
وعده طیب اردوغان در آن زمان حاوی این نگاه استراتژیک و بلند مدت بود که آغاز بکار این پروژه عظیم ( کانال دریایی استانبول ) می بایست از سال 2017 آغاز گردد ، وی در باب ظرفیت و جذابیت های فنی ، اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی این پروژه عظیم نیز بر وجود ظرفیت های بزرگ در حوزه های حمل و نقل دریایی ، انرژی ، مسکونی ، توریستی ، شهری و امنیتی اشاره نموده است که ساخت بنادر متنوع ، جزایر مصنوعی و مناطق اکولوژِیک با استفاده از فن آوری روز را نیز باید به آن اضافه نمود. ارزیابی شرایط کنونی از کانال استانبول نشان می دهد تدابیر فوق الذکر تاکنون در دستور کار مسئولان ارشد ترکیه قرار داشته و بر اساس جدول زمانبندی و پیش بینی انجام شده عملیاتی گردیده است.
با این مقدمه و طرح سه سوال مهم و اساسی به تحلیل زوایای متنوع این پروژه عظیم پرداخته می شود که به راستی اهداف داخلی و بین المللی ترکیه در عرصه های اقتصادی ، سیاسی ، فرهنگی و فنی از احداث و بهره برداری از تونل آبی استانبول چه می باشد؟ و اصولا ارزیابی و تحلیل آسیب شناسی اجرای تونل آبی استانبول بر اساس چه مولفه ها و شاخصه هایی استوار است ؟ و مهم تر از همه آنکه مخالفین و موافقین جدی اجرای این پروژه عظیم به ویژه در حوزه های زیست محیطی و امنیتی ، چه نقطه نظراتی را پیگیری و تعقیب می نمایند ؟
جمهوری ترکیه به خوبی آگاه است که این پروژه عظیم و این کانال آبی استراتژیک مشمول معاهده بین المللی “مونتروکس” نخواهد بود، زیرا بر اساس این معاهده بین المللی که در بیستم ژوئیه 1936 و در خلال جنگ اول و دوم جهانی به تصویب رسیده است کشتیرانی و استفاده از آبراه های بین المللی حق جمعی همه کشورها بوده و ترکیه در دو تنگه بسفر و داردانل ، صرفا اجازه کنترل ترانزیت را در اختیار خواهد داشت. لکن احداث کانال 45 کیلومتری استانبول باعث تغییر موازنه استراتژیک به نفع ترکیه خواهد گردید. زیرا احداث و بهره برداری از این کانال عظیم و فوق العاده علاوه بر اجرای بزرگترین پروژه ساختمانی در سطح ترکیه و جهان باعث بروز فرصت های مهم و چشمگیر دیگری مانند : اتصال دریای سیاه به دریای مرمره و تقویت اتصال و ارتباط دریای اژه به مدیترانه ، قرار گرفتن کانال آبی استانبول در کنار تنگه بسفر و کاهش حجم رفت و آمد کشتی ها در تنگه بسفر، رشد سرمایه گذاری های بلند مدت در حوزه های مختلف بخصوص در عرصه های اقتصادی، تجاری و توریستی و تقویت اقتصاد و تجارت داخلی خواهد گردید که مجموع این مولفه ها به عاملی مهم و اساسی در تقویت استقلال سرزمینی ترکیه ، تقویت نقش ترکیه در توسعه آبراه ها ، توازن بیشتر این کشور بر تنگه بسفر، اعمال تسلط و قدرت ترکیه بر کانال آبی استانبول و همچنین افزایش قدرت چانه زنی جمهوری ترکیه در سطح مبادلات منطقه ای و بین المللی خواهد گردید.
آراء و نظرات منتقدین و مخالفین داخلی در خصوص این پروژه مهم ( کانال آبی استانبول ) در ذیل نگاه احزاب داخلی مخالف دولت ، رسانه ها ی عمدتا چپ و همسو با احزاب مخالف و همچنین ترکیبی از نظامیان بازنشسته که احداث کانال استانبول را نقض توافق مونترو می دانند متمرکز و بروز و ظهور پیدا نموده است لکن هدایت اصلی و رهبری جریان مخالف توسط “اکرم امام اوغلو” شهردار استانبول و رقیب آینده اردوغان بر سر پست ریاست جمهوری سازماندهی و اداره میگردد که عمده دلایل مخالفت های موجود پیرامون شاخصه هایی مانند : سلب مالکیت از عرصه های عمومی و خصوصی ، فرسایش و از بین رفتن اراضی و زمین های کشاورزی ، تهدید مناطق مهم جنگلی و قطع حداقل 400 هزار درخت یا 450 هکتار جنگل ، وجود هزینه سنگین و سرسام آور ، تهدید منابع آبی در دراز مدت ، تهدید زیست پرندگان ، پستانداران و سایر موجودات زنده و همچنین نگرانی های فراوان زیست محیطی به دلیل عدم سازگاری و تطبیق با معیارهای محیط زیست طبیعی مطرح می باشد .
احزاب ، رسانه ها و موافقین داخلی اعتقاد دارند که مهم ترین ایراد توافق مونترو ، محرومیت ترکیه از عواید و منافع مالی گذرگاه های آبی ست و لذا با برآورد درآمد هشت میلیارد دلاری سالانه کانال آبی استانبول تاکید دارند احداث و بهره گیری از این گذرگاه می تواند مزیت های فراوان سیاسی ، اقتصادی و تجاری برای ترکیه به همراه داشته باشد .
نظرات مخالف در عرصه بین المللی در خصوص احداث و بهره برداری از کانال آبی استانبول ، عموما حول مواضع روسیه متمرکز و شکل پیدا نموده است که این کشور با استناد به معاهدات بین المللی در خصوص سازماندهی و تنظیم حرکت دریانوردی در کانال بسفر و داردانل اعتقاد دارد احداث کانال آبی استانبول به موازات بسفر باعث خواهد شد تا ترکیه از پیمان موسوم به مونترو خارج گردد که البته مذاکرات پنهانی ترکیه و روسیه نشان می دهد هدف از تحرکات روسیه کسب امتیازات ویژه اقتصادی و تجاری مرتبط با کانال آبی جدید است .
نتیجه گیری :
صرفنظر از مباحث جنجال برانگیز ساخت کانال آبی استانبول، دولت ترکیه با ارزیابی های دقیق فنی و تحلیل عمیق میدانی و با تاکید فراگیر بر افزایش 45 درصدی تردد سالانه در تنگه بسفر موفق شده است اجماعی کلان از حمایت و پشتیبانی داخلی و بین المللی را بهمراه داشته باشد اما در نقطه ای که منافع آنکارا ایجاب می نماید بر اهداف بلند مدتی مشتمل بر ضرورت آرامش در منطقه شاخ طلایی در عرصه جغرافیایی “اروپایی آسیایی” جمهوری ترکیه ، ایجاد هزاران فرصت شغلی با ظرفیت های گسترده اقتصادی ، کاهش و حل و فصل تصادفات در تنگه بسفر ، ضرورت افزایش ظرفیت جابجایی کالا از 12 میلیارد تن به 35 میلیارد تن ، ایجاد شهرکها ، جزایر و مناطق اکولوژیک و حوزه های جذاب گردشگری تاکید دارد .
باور نظام سیاسی ترکیه به ویژه شخص اردوغان بر این اساس قرار دارد که کانال آبی استانبول پروژه عصر است و در راستای استقلال سرزمینی، استفاده از فرصت ها و تقویت منافع اقتصادی ملی ترکیه قرار دارد و باید به عنوان یک دستاورد مهم تاریخی مورد توجه و حمایت قرار گیرد. آنکارا بر این مهم متمرکز است که باید تلاش شود طراز کانال استانبول در آینده نزدیک با کانال های مهم جهانی مانند کانال پاناما، سوئز و یونان قابل مقایسه و رقابت باشد که این بخش را باید از اهداف محوری و اهمیت استراتژیک این پروژه عظیم برای جمهوری ترکیه نوین در جهان سراسر رقابت امروز دانست .
کلید واژه ها : جمهوری ترکیه , استانبول , اردوغان , اکرم امام اوغلو , تنگه بسفر, داردانل, معاهده مونترو ,دریای سیاه , دریای مرمره , مدیترانه , استراتژیک
