ژئوپلیتیک آب نیل: تنش میان اتیوپی و مصر در سایه هژمونی اسرائیل

مریم وریج کاظمی 

پژوهشگر ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح-  IPSC

رودخانه نیل مهمترین راه آبی از نظر ژئوپلیتیک در جهان است که منبع حیات کشور مصر به شمار می آید. این رود با طولی حدودا 6650کیلومتر از ده کشور آفریقایی(مصر، سودان شمالی-جنوبی، اتیوپی، اوگاندا، کنیا، تانزانیا، روآندا، بوروندی و کنگو دموکراتیک) عبور می کند و پس از تشکیل دلتای بزرگ مصر به مدیترانه می ریزد. رودخانه نیل سه شاخه اصلی دارد: نیل سفید که از دریاچه ویکتوریا در اوگاندا سرچشمه می گیرد و رود نیل آبی و رود آتبارا که هر دو از ارتفاعات اتیوپی سرچشمه می گیرند. نیل های سفید و آبی در نزدیکی خارطوم سودان شمالی با هم ادغام می شوند و رود نیل را تشکیل می دهند.

حقوق و توزیع آب نیل موضوع اصلی درگیری های ژئوپلیتیکی و تنش میان کشورهای بالادستی با مصرف کننده عمده آن یعنی مصر است. مصر هیچ گونه آبی به سیستم نیل وارد نمی سازد اما تاکنون با بیشترین جمعیت در منطقه بالاترین تقاضا را برای آب داشته و استفاده کننده عمده آن به شمار می آید. 95درصد جمعیت مصر در امتداد این رودخانه زندگی می کنند و 97درصد آب آشامیدنی و مصارف کشاورزی آنها از نیل تامین می شود. مصر با احداث سد آسوان(العالی) مساحت زمین های زیر کشت خود را از یک میلیون هکتار به حدود 7 میلیون هکتار افزایش داد. 

بنابراین مصر، حفظ جریان رود نیل را یک اولویت استراتژیک تلقی می کند و سعی در استحکام روابطش با کشورهای بالادست رودخانه دارد. اما پیوستگی ژئوپلیتیکی در این منطقه فاقد اعتبار است و کشورهای حوضه نیل به سختی همکاری و همگرایی متقابل انجام می دهند چراکه هر یک به دنبال استفاده بیشتر از آب برای کشاورزی، مصارف خانگی و صنعتی، همچنین ایجاد سد برای تولید برق آبی هستند. به طور مشخص اتیوپی که85درصد از سرچشمه های رود نیل را در اختیار دارد درصدد است تا زیرساخت های برق آبی خود را گسترش دهد که این موضوع می تواند جریان آب رود نیل آبی را حدود 9درصد کاهش دهد. اتیوپی با پیگیری پروژه های سدسازی بخصوص سد بزرگ رنسانس می تواند بر استفاده از آب قاهره تاثیر بگذارد. اتیوپی، قاهره را به عنوان یک هژمونی منفی معرفی کرده که از تاکتیک های کنترل منبع آبی رود نیل سوء استفاده می کند. مقامات اتیوپی معتقدند که زمان آن فرا رسیده تا مصر سیاست خود را در مورد بهره برداری بی رویه از رودخانه نیل تغییر دهد و برای توزیع عادلانه منابع آب روی میز مذاکره بنشیند. از این رو تنش و درگیری میان اتیوپی و مصر اهمیت ژئوپلیتیک آب نیل را برجسته می کند.

اتیوپی خواهان سهم عادلانه از آب نیل است که تحت تاثیر هژمونی اسرائیل، واکنش تهاجمی نسبت به سیاست های آبی مصر به خود گرفته است. اتیوپی بزرگترین متحد اسرائیل در منطقه شرق قاره آفریقا به شمار می آید و نفوذ اسرائیل در بخش های اقتصادی-تجاری این کشور روز به روز گسترش می یابد. به طور خلاصه اهمیت اتیوپی در سیاست های منطقه ای اسرائیل شامل موارد زیر است:

– موقعیت استراتژیک: اتیوپی، به عنوان یک قدرت منطقه ای، به طور سنتی در منطقه شرق آفریقا و جنوب دریای سرخ، ایفای نقش می کند و در توازن منطقه ای و ترتیبات امنیتی منطقه شاخ آفریقا عنصر فعال و مهمی محسوب می شود و اسرائیل در مراحل مختلف تاریخ معاصر اتیوپی، از این کشور در موازنه سیاسی و نظامی در قبال مصر نهایت استفاده را کرده است.

-بُعد جمعیتی: اتیوپی، موطن یهودیان فلاشه می باشد که قبیله گمشده یهودیان در آفریقا به شمار می آیند. اسرائیل با همکاری قابل توجه ایالات متحده امریکا و کشورهای سودان و اتیوپی از سال 1984 توانست بیش از صد هزار یهودی اتیوپی را به فلسطین اشغالی منتقل کند. این اقدام تاثیرات جمعیتی در فلسطین اشغالی داشته و رژیم اسرائیل توانسته آنها را در سیاست های ضد مردم فلسطین بکار ببرد و ضعف جمعیتی خود را تا حدی بپوشاند.

-منابع آبی رود نیل: 85درصد کل منابع آبی رود نیل سودان و مصر از کشور اتیوپی تامین می شود. هرگونه خللی در روند آبیاری مصر و سودان به منزله فاجعه ای برای دو کشور است. اسرائیل تلاش های زیادی نموده تا از راه کمک فنی و مهندسی به نظام آبی اتیوپی و کشاورزی آن، ضربه مستقیم و غیرمستقیم به امنیت ملی این دو کشور وارد سازد. 

اتیوپی در دوران پادشاهی هایله سلاسی و سوسیالیستی منگیستو هایله ماریام و ملس زناوی، در بُعد امنیتی و نظامی در کانون منازعه مصر و اسرائیل قرار گرفته بود. اسرائیل با کمک های فنی و مهندسی و حمایت های مالی و اعتباری تلاش کرد، سیاست ها و نظامهای آبیاری اتیوپی، نوسازی و نحوه بهره برداری از منابع آبی رود نیل را به زیان امنیت مصر و سودان متحول گرداند. هایله سلاسی در مناسبت های گوناگون با بهره برداری از برگ منابع آبی رود نیل همیشه مصر را تهدید می کرد. این روند دامنه اختلافات مصر و اتیوپی را گسترده و روابط دو کشور را متشنج کرد. در بُعد مذهبی و فرهنگی، اسرائیل نقش موثری در جدا کردن کلیسای قطبی اتیوپی از کانون قطبی اسکندریه مصر داشت، به طوری که این رژیم برای افزایش اختلافات میان دو کلیسای قبطی مصر و اتیوپی،کلید یکی از کلیساهای قطبی قدیمی و معتبر شهر قدس را به روحانیون اتیوپی اهدا کرد.

با این حال، در 30نوامبر 2020طی جشن سی سالگی افتتاح سفارت اتیوپی در اسرائیل،رتا آلامو سفیر این کشور اظهار داشت که اتیوپی و اسرائیل روابط تاریخی و معنوی منحصر به فردی دارند که از زمان دیدار تاریخی ملکه سبا با پادشاه سلیمان آغاز شده‌است. او بر آمادگی و تعهد دولت اتیوپی برای تقویت بیشتر روابط به ویژه در زمینه‌های اقتصادی تاکید کرد. معاون مدیر کل امور آفریقا وزارت امور خارجه اسرائیل نیز عنوان کرد: اسرائیل، متعهد به تحکیم روابط دو جانبه در مسائل منطقه‌ای و جهانی خواهد بود. ضمن اینکه اسرائیل از پیشنهاد اتیوپی برای تبدیل شدن به عضو غیر دائم شورای امنیت سازمان ملل، همچنین سازمان بهداشت جهانی حمایت می‌کند. 

چنین حمایتی نوعی امتیازدهی به اتیوپی صرفا برای فشار مضاعف به مصر تفسیر می شود چراکه اسرائیل بیشترین آب مصرفی خود را از بلندی های جولان جایی که با مشکلات بی شمار مواجه است، تامین می کند، از این رو برای تسلط بر منابع آبی نیل تلاش گسترده ای انجام می دهد.

اسرائیل در زمان انورسادات رئیس جمهور وقت مصر تقاضا کرد تا سالانه 800 میلیون متر مکعب از آب های نیل را به اسرائیل انتقال دهد و سادات با این تقاضا موافقت کرد. گفته می شود که پس از امضای موافقت نامه کمپ دیوید این سادات بود که در سال 1979 این معامله را بر اسرائیل عرضه داشته اما ترور سادات و انتقال قدرت به حسنی مبارک این طرح را به تعویق انداخت. دولت اسرائیل پس از گذشت حدود بیست سال از این واقعه مجددا در ماه مه 1998 از مصر خواست تا به وعده خود در انتقال آب رود نیل به صحرای نقب از طریق صحرای سینا عمل کند. اسرائیل مدعی است که انور سادات کتبا به مناخیم بگین نخست وزیر وقت اسرائیل وعده داده بود که در چارچوب حل بحران خاورمیانه به آب نیل دست یابد و عقب نشینی از بخش های کرانه باختری به معنای لزوم دستیابی به آب های رود نیل است. 

با این حال، اسرائیل تاکنون نتوانسته مصر را وادار به اجرای این قرارداد نماید، از این رو در تلاش برای حضور و نفوذ در اتیوپی و سایر کشورهای سرچشمه رود نیل است تا به اهداف استراتژیک خود برسد. با این تفاسیر دور از ذهن نخواهد بود که در سالهای پیش رو حجم تنش ها و درگیری قومی-قبیله ای در کشورهای سرچشمه رود نیل به دلیل حمایت و پشتیبانی اسرائیل از جنبش های تجزیه طلب قومی افزایش یابد و از این رهگذر، اعمال اراده سیاسی در جهت اجرای طرح ها و برنامه های اسرائیل توسط دولت های دست نشانده، هموار گردد.

  کلید واژگان: ژئوپلیتیک آب، رود نیل، مصر، اتیوپی، اسرائیل، مریم وریج کاظمی