چشم انداز روابط استراتژیک روسیه و پاکستان

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح– IPSC

در دوران پوتین، روسیه با تغییر جهت دادن پروژه «اروپای بزرگ» به «مشارکت بزرگ اوراسیایی»، استراتژی جدیدی را برای احیای ژئوپلیتیک خود به پیش می برد. روسیه یک سیاست جدید را که موقعیت منحصر به فرد ژئوپلیتیکی آن یعنی اروپایی و آسیایی بودن را برجسته می کند در پیش گرفته است و به دنبال ایجاد فضایی برای همکاری اقتصادی، لجستیکی، اطلاعاتی، صلح و امنیت از شانگهای تا لیسبون و از دهلی نو تا مورمانسک است(1).

در این بین پاکستان به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی-ژئواستراتژیکی-ژئواکونومیکی همراه با ارتش قوی خود با پیشرفت سریع در زمینه فناوری اطلاعات و تجهیز زیرساخت ها، کشور بسیار مهمی در صفحه شطرنج ژئوپلیتیکی در حال ظهور در اوراسیا به شمار می آید ضمن اینکه نفوذ قابل توجهی در جهان اسلام و همچنین آسیای جنوب شرقی دارد. از این رو با خروج ایالات متحده از منطقه، پاکستان می خواهد تعامل خود را با دیگر قدرت های بزرگ که نقش عمده ای در امنیت و اقتصاد منطقه آسیای جنوبی و مرکزی دارند، افزایش دهد. پاکستان به دنبال همکاری با پکن و مسکو است تا منافع امنیتی خود را کم و بیش به همان شیوه ای که با ایالات متحده در طول دوره های اتحاد برای تامین اهداف خود انجام می داد، تضمین کند. این واقعیت جدید ژئوپلیتیکی یکی از دلایل اصلی علاقمندی پاکستان به روسیه است.

ضمن اینکه پاکستان اخیرا نقش مهم روسیه را به عنوان تنها میانجیگر در مسئله قره باغ و مداخله نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی(CSTO) به رهبری روسیه در قزاقستان مشاهده کرده است که بقای دولت فعلی این کشور را تضمین نمود. این رویدادها نشانگر آن بود که روسیه ضامن نهایی امنیت اوراسیا محسوب می شود. بنابراین، چشم انداز ژئواکونومیک پاکستان و چشم انداز آسیای مرکزی می تواند تا حد زیادی به روسیه بستگی داشته باشد. بدون حمایت روسیه، پاکستان برای همکاری با جمهوری‌های آسیای مرکزی و اتصال بین منطقه‌ای و پروژه‌های تجاری، به مشکل بر می خورد. علاوه بر این، پاکستان و روسیه در ترویج یک دولت فراگیر در کابل منافع مشترک دارند. روسیه، درست مانند چین، مخالف ظهور اسلام سیاسی در اوراسیا است و پاکستان نیز مایل است قدرت طالبان را با دیگر عناصر قومی متعادل کند تا طالبان و ایدئولوژی سیاسی آنها را محدود نگه دارد.

 برای دهه‌ها، بی‌ثباتی در افغانستان و روابط ناآرام با هند فرصت‌های متعددی را برای همسو کردن اهداف منطقه‌ای پاکستان با اهداف قدرت‌های بزرگ مانند چین و روسیه فراهم کرده است. از این رو پاکستان مایل به همکاری با روسیه، چین و سایر کشورهای اوراسیا برای شکست تروریسم در منطقه، تحت حمایت سازمان همکاری شانگهای است(2). این در حالیست که روسیه نیز با توجه به نگرانی‌ها در مورد قدرت اقتصادی رو به رشد چین و تعمیق روابط ایالات متحده با هند، علاقه جدیدی به تعامل با پاکستان پیدا کرده است(3) علاوه بر این، مشارکت هند در گفتگوی چهارجانبه امنیتی به رهبری آمریکا، که روسیه آن را سیاست تهاجمی و فریبکارانه می داند، نگرانی روسیه را از تغییر وفاداری شریک دیرینه‌اش در آسیای جنوبی به ایالات متحده افزایش می‌دهد و شرایط را برای همکاری گسترده تر با پاکستان هموار می کند(4).

از سوی دیگر نیاز استراتژیک روسیه به روابط با همسایگان خود در آسیا، دو کشور را به هم نزدیک می کند. مهمتر از همه، منافع اقتصادی رو به رشد روسیه در پاکستان در چارچوب رویکرد گسترده‌تر به سمت شرق آسیا، نشانه تغییر پارادایم است، زیرا روابط روسیه با غرب تیره‌تر شده است. از آنجایی که اقتصاد روسیه به شدت به درآمد حاصل از فروش گاز طبیعی و نفت وابسته است، مسکو باید به دنبال بازارهای جدید باشد(5). بدین ترتیب شاید مهم‌ترین پروژه‌ای که روسیه را به‌طور استراتژیک به پاکستان پیوند می دهد، خط لوله انرژی است که گاز روسیه را به اسلام‌آباد می‌رساند. اگرچه این خط لوله در حال حاضر از کشمکش های بوروکراتیک و بحث هایی در مورد اینکه در صورت تاخیر در ساخت و یا مواجهه با عوارض ناشی از آینده نامشخص انرژی های وارداتی در پاکستان، چه کسی باید مسئولیت را بر عهده بگیرد، رنج می برد. علاوه بر این، با توجه به تحریم‌های گسترده غرب علیه روسیه، خط لوله گاز چشم‌انداز ضعیفی برای ساخت دارد، چه برسد به عملیاتی شدن.

اما روسیه مشتاق استقبال از پاکستان به عنوان مشتری جدید انرژی است زیرا قصد دارد ظرفیت تولید گاز طبیعی خود را سه برابر کند و صادرات گاز طبیعی را تا سال 2035 افزایش دهد(6)، از این رو پاکستان که روزانه 1.5 میلیارد فوت مکعب کمبود گاز دارد و انتظار می‌رود تا سال 2025 دو برابر شود، مورد توجه شرکتها و سرمایه گذاران روسی قرار گرفته است. به هر حال افزایش تعرفه های برق، کمبود برق، نیروگاه های ناکارآمد و فساد مشکلات زیادی را پیش روی بخش انرژی و برق پاکستان قرار داده است(7).  از این رو در سال 2021، اسلام آباد و مسکو قرارداد بازنگری شده ای را برای ساخت خط لوله 2.5 میلیارد دلاری پاکستان استریم، که به عنوان خط لوله گاز شمال-جنوب نیز شناخته می شود، امضا کردند که برای تامین گاز از پایانه های گاز طبیعی مایع در شهرهای بندری طراحی شده است(8). بر اساس توافق نامه ای که در ژوئیه 2021 امضا شد، مسکو اکثریت سهام این پروژه (74 درصد) را به اسلام آباد داده است و متعهد شده که با تخصص بودجه به پاکستان کمک کند(9).

در مجموع پاکستان قصد دارد مشارکت استراتژیک چند بعدی بلندمدت با روسیه را در زمینه‌های تجارت، انرژی، فرهنگ، دفاع، امنیت و تماس‌های مردمی ایجاد کند(10). این در حالیست که با توجه به گسترش ردپای اقتصادی و نفوذ چین در آسیای جنوبی و مرکزی، احتمالا پاکستان و روسیه تمایل دارند که وابستگی اقتصادی خود به چین را کاهش دهند بنابراین تقویت همکاری های اقتصادی دوجانبه به نفع آنهاست. روسیه با داشتن منابع طبیعی و انسانی فراوان دارای پتانسیل عظیمی برای رشد اقتصادی است. فراتر از آسیای جنوبی و مرکزی، مسکو با پیگیری قراردادهای آزاد تجاری با آسیای جنوب شرقی مانند ویتنام (2016) و سنگاپور (2019) به طور فعال به سمت شرق حرکت کرده است. از آنجایی که ردپای اقتصادی روسیه در آسیا هنوز نسبتاً کم است، پاکستان می تواند از این فرصت برای گسترش همکاری ها و جذب سرمایه گذاری های روسیه استفاده کند(11).

چشم انداز

حرکت منطقه ای و جهانی روسیه برای انتخاب شرکای قوی اقتصادی و استراتژیک در مسیر شرق و جنوب شرق آسیا همچنین تا حدودی منطقه آسیا پاسفیک که حداقل به زمان اتحاد شوروی باز می گردد، یک مکانیسم دفاعی پایدار از جانب ایالات متحده امریکا و شرکایش ساختار بندی می کند که ادامه سیاست تعامل و تحقق همکاری های اقتصادی و استراتژیک مطلوب را برای روسیه و متحدانش با موانعی مواجه می سازد. تحت چنین شرایطی مشارکت روسیه و پاکستان در زمینه های تجارت-اقتصاد و موضوعات دفاعی-امنیتی می تواند انگیزه بیشتری برای رقابت های ژئوپلیتیکی به وجود آورد تا با ایجاد مناقشات مرزی که تاثیرات مخرب آن فراتر از درگیری و تنش های قومی-مذهبی داخلی در نظر گرفته می شود جاه‌طلبی‌های ژئواستراتژیک مداخله گران فرامنطقه ای را به پیش ببرد. چراکه روسیه تمایل دارد از پاکستان به عنوان پل ارتباطی با اقیانوس هند و مشخصا بازارهای بزرگ  شرق و جنوب شرق آسیا استفاده نماید و این موضوع برای غرب در حکم نفوذ در محدوده امنیتی اش تلقی می شود از این رو نقش همکاری نظامی-امنیتی بیش از مراودات تجاری-اقتصادی در روابط روسیه با پاکستان برجسته خواهد بود.

کلید واژگان: پاکستان, روسیه, اقتصاد, تجارت,امریکا, انرژی, مریم وریج کاظمی

1-https://www.isas.nus.edu.sg/papers/russia-pakistan-economic-relations-energy-partnership-and-the-china-factor

2-https://thediplomat.com/2022/03/what-is-driving-pakistans-outreach-to-russia/

3-https://asia.nikkei.com/Politics/International-relations/Russia-warms-to-Pakistan-after-three-decades-of-cold-ties

4-https://www.thehindu.com/news/national/russia-says-us-playing-quad-game-with-india/article33291351. ece

5-https://oilprice.com/Energy/Natural-Gas/Qatar-Looks-To-Dominate-This-Very-Fast-Growing-Gas-Market.html

6-www.dawn. com/news/1615582/islamabad-moscow-have-developed-strategic-trust-envoy.

7- https://www. dawn.com/news/1537725.

8-https://jamestown.org/program/putin-sees-pakistan-as-russias-priority-partner-in-south-asia

9-https://valdaiclub.com/a/highlights/growing-pakistan-russia-relations-future/

10-http://parepmoscow.com/en/pakistan-russia-relations/

11-https://www.isas.nus.edu.sg/papers/russia-pakistan-economic-relations-energy-partnership-and-the-china-factor