چالش هاي  اقتصاد تاجیکستان

 دكتر سیدوفا مشکوه

 کارشناس مسائل تاجيكستان

مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC

اقتصاد تاجیکستان

در ابتدا باید شناختی از همسایه های تاجیکستان داشته و کشورهایی که تاجیکستان را احاطه کرده اند، بشناسیم. کشور تاجیکستان، از جنوب به افغانستان، از غرب به ازبکستان، از شمال به قرقیزستان و از شرق به چین متصل است. تاجیکستان پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی، به استقلال رسید و بیست و پنج سال از این استقلال در کشور شاهد رویدادهای مختلفی بوده ایم، یکی از سنگین ترین رویدادها، جنگ داخلی یا جنگ میهنی بود و دولت وقت سکولار با حزب اسلامی درگیر بود و دولت جمهوری اسلامی ایران موفق به اعاده صلح در کشور تاجیکستان شد و به عنوان اولین کشور، سفارت خود را در تاجیکستان تاسیس کرد.

در ميان بحث هایی در حال حاضر در کشور تاجیکستان دیده می شود، این کشور نیز مانند سایر کشورها در آسیای میانه  قدرت در ید واحده یک رئیس جمهور تقریبا مادام العمر است. جناب آقای امامعلی رحمان از سال 1370 تاکنون، رئیس جمهور دولت تاجیکستان بوده است و همچون اصناف خود در دیگر کشورها مانند آقایانی که در کشور آذربایجان، ترکمنستان یا ازبکستان در حال انتقال قدرت هستند. به طور مثال، در حال حاضر فرزند ایشان آقای رستم امامعلی، رئیس گمرک تاجیکستان است و در حال آموزش و مشق ریاست جمهوری است.

چالشهاي اقتصادي

کشور تاجیکستان پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی، دارای مشکلات مرزی با قرقیزستان و ازبکستان است. کشور ازبکستان یکی از کشورهای دارای قدرت منطقه ای است، مرزهای خود را بر روی تاجیکستان بسته و یکی از مرزهای مهمی بسته مرز ازبکستان است. این مرز از این رو اهمیت دارد که مسیر ترانزیت ریلی از طریق ازبکستان به تاجیکستان قابل انجام است و دولت ازبکستان از این توانایی برای ضعیف کردن دولت تاجیکستان استفاده و هر از گاهی مرزهای خود را بر تاجیکستان می بندد و موجب دپو محصولات و منسوجات تاجیکستان در پشت مرزها در گمرک و مبادی ورودی و خروجی مي شود. یکی از مشکلات دیگر تاجیکستان، مشکلات مرزی با قرقیزستان است. مسیر جاده ای و شوسه ای كه تاجیکستان می تواند با کشورهای دیگر ارتباط بگیرد، از قرقیزستان می گذرد و اين كشور بارها سعی کرده است که با تاسیس اتوبان و بزرگراه این مسیر را دور بزند که در سال 2013 منجر به درگیری های مرزی با قرقیزستان بر سر همین موضوع شد.

یکی از معایب تاجیکستان مبحث بروکراسی اداری كه هنوز از دوران دولت سوسیالیستی شوروی باقی مانده را می توان نام برد. این موضوع باعث فرار سرمایه و بسیاری از سرمایه گذاران می شود، به این دلیل که افراد در پروسه های اداری کشور تاجیکستان درگیر می شوند و راهکاری برای خلاصی از این موضوع ندارند. یکی از مباحث دیگر کشور تاجیکستان بحث نوع نگاه کشور روسیه به کشور تاجیکستان است. کشور روسیه پس از استقلال کشور تاجیکستان از شوروی، نگاهی که به کشور تاجیکستان داشته، به عنوان یک نیروی کارپرور بوده است، پس کمکی در زمینه انرژی و یا زیرساخت های کارخانه ای به این کشور نشده است و به گونه ای برنامه ریزی شده است که نیروهای کار این کشور وارد بازارهای روسیه شوند و این موضوع در درازمدت وابستگی شدید این کشور را به حقوق و دستمزدهای نیروی کارهایی که در کشور روسیه یا اطراف کار می کرده اند را به وجود آورده است که با هر شوکی به این بازار شاهد کاهش یا افزایش رفاه در کشور تاجیکستان هستیم. در حال حاضر برابری یک دلار آمریکا معادل هفت سامان و هشتاد و پنج درم است که در طول سه یا چهار سال گذشته شاهد افزایش بیست یا سی درصدی بوده و اين امر نشان دهنده افزایش تورم است. این موضوع باعث می شود که این کشور فقیر قابلیت تامین معاش حداقل را برای خانوارهای مقیم تاجیکستان نداشته باشد.

 مشکلاتی پیش روی کشور تاجیکستان از يك سو وابستگی مطلق درآمدی به کشورهای اطراف یا منابع اهدایی توسط سازمان های بین المللی است، دوم نداشتن فرصت های مناسب تولیدی در داخل کشور و مهاجرت نیروی کار است و سوم عدم همکاری همسایگان این کشور و سیاست گذاری هایی در این منطقه صورت گرفته است که بیشتر به دنبال الحاق تاجیکستان به ازبکستان می باشد.

در بعد ديگري ساختار اصلی کشور تاجیکستان بر روی کشاورزی است و صادرات اصلی آن پنبه است و معادن طلا، مس، منیزیم و آلومینیوم است.  اين كشور توسط شرکت تالکو یکی از صادرکننده های اصلی آلومینیوم در منطقه آسیای میانه است.  مشکلات کشور تاجیکستان در دهه ي اخیر بسیار است. کشور ازبکستان به عنوان یک کشور قدرتمند در منطقه به دنبال الحاق کشور تاجیکستان به خود است، به همین خاطر سعی می کند با فشارهای مختلف سیاسی و اقتصادی، دولت تاجیکستان را به قهقرا و انزوا ببرد. کشور تاجیکستان دارای کم ترین درآمد سرانه بین کشورهای آسیای میانه است، به گونه ای كه درآمد سرانه 135 دلار در سال است. کشور تاجیکستان، اهم درآمد خود را از کشاورزی و صادرات نیروی کار به کشورهای قرقیزستان، ازبکستان و کشور روسیه تامین می کند، به طوری که در درآمد ملی تاجیکستان مبلغی بالغ بر دو و نیم میلیارد دلار درآمد حاصله از ارسال پول های نیروهای کار در بیرون کشور تامین ميشود. در این چند سال اخیر با توجه به تحریم هایی بر ضد روسیه اثرات منفی بسیاری بر کشور تاجیکستان گذاشته است و منجر به بيكري نیروهای کار بسیاری از این کشور شود و آنان نيز قابلیت ارسال مبالغ را به کشور خود نداشته باشند.

در بعد ديگري جایگاه اصلی امور اداری و اقتصادی کشور تاجیکستان در اختیار بانوان است، زیرا بیشتر افراد مذکر و مرد برای انجام کارهای تکنیسینی و یدی به کشورهای اطراف مهاجرت کرده و امور اداری و کشاورزی در این کشور در اختیار بانوان است. کشور تاجیکستان، 7 درصد زمین قابل کشت دارد و 93 درصد آن کوهستان است.

 نقش ايران

در چند سال اخیر، شاهد حضور کشورهای چین، ترکیه، روسیه و جمهوری اسلامی ایران در بازارهای تاجیکستان بودیم. چینی ها سعی کرده اند که به دلیل هم مرز بودن با قراردادهای تجاری، مسیر جاده ای را برای خود احداث کنند و موفق به ورود به بازارهای آسیای میانه شوند. اما ایران دیدگاهی متفاوت نسبت به دیگر کشورها دارد. نگاه ایران، نگاه اقتصادی خاص مخصوصا بر روی مسئله انرژی بوده است. با توجه به این که کشور تاجیکستان محصور در میان چهار کشور است و کریدورهای بین المللی آن بسته است، ایران تلاش کرده است تا با بستن قراردادهای بین المللی با کشور افغانستان و تاجیکستان، مسیری جدید برای ترانزیت کالاها از افغانستان و تاجیکستان باز کند و به کشور تاجیکستان کمک کند تا بتواند با دریاهای بین المللی ارتباط بگیرد و مسیر ترانزیت ریلی آن از طریق ایران باشد. چنانچه یکی از قراردادهایی که توسط دولت ایران، افغانستان و تاجیکستان بسته شد، راه اندازی مسیر ریلی  (که قرار است از سرخس به شمال افغانستان و سپس به تاجیکستان متصل شود) اما به علت حضور طالبان در کشور افغانستان و ناامن بودن، اجرا نشده است. مبحث دیگر این است که ایران در مبحث انرژی در تاجیکستان، بر روی انرژی های آبی- الکترونیکی سرمایه گذاری کرده است و با کمک به تاسیس و راه اندازی سدهای سنگ توده و راغون و کمک به تولید انرژی در کشور تاجیکستان، سعی کرده این کشور را به دلیل قرابت های فکری و فرهنگی و زبانی با ایران، مستقل کند. کشور تاجیکستان از سال 2010 با راه اندازی نیروگاه سنگ توده موفق شده است که بخشی از هزینه های خود را تامین و بخشی از انرژی های داخلی را نیز تامین کند. چنانچه یکی از قراردادهای مهمی که کشور تاجیکستان موفق به انعقاد آن شده است، بحث صادرات انرژی به کشور افغانستان بوده است.

نکته دیگری حائز اهمیت این است که محصولات ایرانی در کشور تاجیکستان از جایگاه مثبت و مفیدی بین آحاد مردم برخورداند. چنانچه در زمینه های الکترونیکی، فنی- مهندسی، رنگ، محصولات خوراکی و کشاورزی، محسولات ایرانی موفق به ورود به خانه هاي تاجیکان شده اند. این موضوع برای سرمایه گذاری در دولت ایران، یک راهگشا و مسیری روشن است. یکی از مهم ترین مباحثی که باید در کشور تاجیکستان به آن توجه کرد، این است که به سرمایه گذاران ایرانی تضمین دهد. به این دلیل که اغلب سرمایه گذارها در آن جا  در درازمدت موفق به اعاده بدهی ها یا دریافت طلب خود نبودند. پس باید راهکار پولی و مالی مناسبی توسط دولت ایران در آن جا لحاظ شود تا با توجه به فضای مناسب در کشور تاجیکستان و هزینه نیروی کار ارزان است، بتوان از این امکانات استفاده و کشور تاجیکستان را به عنوان یک کریدور برای ورود به کشورهای آسیای میانه مورد هدف اقتصادی قرار داد. یکی از مباحث بسیار مهم ديگر که باید نسبت به آن در کشور تاجیکستان به آن اشراف داشت، این است که کشور تاجیکستان در بین کشورهای دارای آب، هشتمین کشور است و با توجه به تحلیل هایی که در سیستم های جهانی هست  در باره كمبود آب و نزدیکی کشور تاجیکستان به کشور جمهوری اسلامی ایران و مقوله خشکسالی  در شمال خراسان (در دولت های آقایان هاشمی و خاتمی پیگیری انتقال آب از کانال افغانستان به ایران مطرح بود.) مباحث بسیاری برای سواپ کردن انرژی و کالا توسط تاجیکستان وجود داشت که می توانستند بر روی این موضوع سرمایه گذاری کرد.  گذشته از اين در بخش دامداری، دولت ایران در تاجیکستان سرمایه گذاری مناسبی کرده است. بخش دامداری و طیور دولت تاجیکستان توسط ایران در حال گسترش و رونق است.

واژگان كليدي: چالش ،  اقتصاد، مشكلات، تاجیکستان ‏‏‎