فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلحIPSC-
امنیت ملی مصر عامل تعیین کننده اصلی طراحی و اقدام سیاست خارجی این کشور است. این به طور طبیعی در مورد صلح و مبارزه با تروریسم و حامیان دولتی آن صدق می کند. اما در مورد مسائل مهم امنیت غذا و آب نیز کاربرد دارد.بحران اقتصادی کنونی در جهان بسیار سخت است و مصر در بسیاری از زمینه ها تحت تاثیر قرار گرفته است. قاهره برای برون رفت از چنین وضعیتی چاره ای جز بازنگری در سیاست خارجی خود و اتخاذ رویکردهای متوازن ندارد.
در این فرآیند، مصر در سیاست خارجی خود اولویت اصلی را به دفاع از منافع قاره آفریقا قرار داده است. همچنین مصر به دنبال فرصت های جدید برای بهبود شاخص های اقتصادی و جذب سرمایه گذاری خارجی و دسترسی به بازارهای جدید در منطقه است.در همین راستا تلاش دارد روابط خود را با عراق، لبنان و سوریه که رابطه نزدیکی با ایران دارند، تقویت کند. لذا سوالات متعددی وجود دارد از جمله: سیاست خارجی مصر در ارتباط با کشورها بر اساس چه مؤلفه هایی استوار است؟آیا ارتباط با کشورهای عربی همسو با ایران عامل فشار آوردن مصر به تجدید نظر در روابط خود با تهران است ؟ و چه عوامل کلیدی مانع گام جدی مصر در روابط با ایران شده است؟
– منافع ژئوپلیتیکی و امنیتی مصر
یکی از نگرانی‌های امنیتی کلیدی مصر، تروریسم بین‌المللی و شبکه‌های جهادی مختلف است که در خاک این کشور و در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا حضور دارندو علاوه بر آن درگیری ها در کشورهای همسایه، که اغلب توسط نیروهای نیابتی انجام می شود، بر منافع سیاسی و امنیتی داخلی قاهره تأثیر گذاشته و سیاست خارجی مصر را تحت تاثیر قرار داده است. یکی از این درگیری ها به تداوم شبکه های تروریستی اسلامی مانند انصار بیت المقدس ABM در شمال سینا ،و دیگری بین جناح های فلسطینی و بین حماس و اسرائیل است که مصر در هر دوی آنها میانجی بوده است. نبرد علیه گروه هایی مانند جهاد اسلامی مصر و دولت اسلامی عراق و شام (داعش) – استان سینا دلیل اصلی علاقه مصر به تقویت اتحاد با اسرائیل، کشورهای عربی خلیج فارس، آمریکا، روسیه و … اتحادیه اروپا است.(1)
برای امنیت ملی مصر، امنیت خلیج فارس، ثبات منطقه‌ای و امنیت ترافیک دریایی بین‌المللی نیز حیاتی است. هدف مصر تقویت همکاری با شرکای این کشور در خلیج‌فارس و در نتیجه، شرکای عراقی و اردنی آن است.
بنابراین، این منطقه یک اولویت اصلی برای دیپلماسی مصر است و در آن به خوبی مجهز است تا با توجه به توانایی رو به رشد خود، با همکاری دیگران، برای کنترل و حفاظت از تنگه استراتژیک باب المندب، به طور موثر عمل کند. از طرفی دیگر برخی مسائل هم چنان منبع مزمن بی ثباتی امنیت منطقه ای هستند ،که مسئله فلسطین در راس آنها قرار دارد. مصر معتقد به توافق سیاسی ، و ایجاد یک کشور فلسطینی در کنار اسرائیل برای امنیت منطقه ای است.(2)
امنیت غذایی جهانی نیز به ویژه برای مصر نگران کننده است . جنگ روسیه، هزینه های سنگینی به مصر، که بزرگترین واردکننده گندم در جهان است و تا 85 درصد از عرضه آن به طور سنتی از روسیه و اوکراین تامین می شود، تحمیل کرد. مصر در این راستا مجبور به سرمایه گذاری 50 میلیون دلاری برای کمک به حمایت از کشاورزان خرده‌مالک شد.(3)
– سیاست خارجی مصر در رابطه با کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای
هدف اصلی سیاست خارجی، تقویت توانایی مصر با استفاده از اعتباری که نزد قدرت‌های بزرگ، از آمریکا و اروپا گرفته تا چین و روسیه، و کانال‌های مختلف آن در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی مانند سازمان ملل، اتحادیه عرب و اتحادیه آفریقا دارد، به تغییر اوضاع در منطقه کمک کند. در این راستا به مهم ترین بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای اثر گذار در سیاست خارجی مصر به اختصار اشاره ای داریم:
-آفریقا
مصر در دوره ریاست جمهوری عبدالفتاح السیسی در سال 2022 به تلاش های خود برای تقویت روابط با کشورهای آفریقایی به عنوان اولویت اصلی در سیاست خارجی این کشور ادامه داد.
در این زمینه، مصر در دوران ریاست خود بر اتحادیه آفریقا در سال 2019 ، به ویژه دستور کار 2063 اتحادیه آفریقا، به یکپارچگی اقتصادی منطقه ای و ترویج تجارت درونی و همچنین به تقویت مکانیسم‌های پیشگیری و حل و فصل مناقشات آفریقایی، علاوه بر تقویت اصلاحات نهادی اتحادیه آفریقا کمک شایانی کرد. (4)
مدیریت سازمانی و دیپلماتیک مصر در رویداد بین‌المللی برای قرار دادن نگرانی‌های آفریقا و جهان سوم در جلو و محور اقدامات بین‌المللی آب و هوایی بسیار موثر بود. یکی از مهم ترین نتایج مذاکرات، ایجاد یک صندوق خسارت و ضرر برای نیازمندترین کشورهایی بود که بیشترین آسیب را در برابر اثرات نامطلوب تغییرات آب و هوایی دارند. (5)
-آمریکا
آمریکا و مصر از دیرباز همکاری های جدی در منطقه داشته اند.کمک آمریکا به مصر نقش اساسی در توسعه اقتصادی و نظامی مصر و در پیشبرد مشارکت استراتژیک آمریکا و مصر و ثبات منطقه ای ایفا کرده است. از سال 1978، آمریکا بیش از 50 میلیارد دلار کمک نظامی و 30 میلیارد دلار کمک اقتصادی به مصر ارائه کرده است. علاوه بر این، آمریکا 604 میلیون دلار برای رشد و دیجیتالی کردن بخش مخابرات مصر سرمایه گذاری کرده است. مجموع تجارت دوجانبه کالا بین آمریکا و مصر در سال 2021 به 9.1 میلیارد دلار رسید که بالاترین سطح در تاریخ است. مصر بزرگترین بازار صادراتی ایالات متحده در آفریقا است.(6)
– چین
مصر به دلیل موقعیت استراتژیک خود، با سرمایه گذاری گسترده چینی ها در این کشور، از جمله در منطقه کانال سوئز، بخشی از طرح کمربند و جاده است. مصر همچنین برای تنوع بخشیدن به منابع تسلیحاتی خود تلاش کرده است. این کشور به طور فزاینده ای سیستم های تسلیحاتی چینی را خریداری می کند. (7)
ارتباط چین با مصر این امکان را به آن می دهد تا منافع خود را هم در آفریقا و هم در اروپای مدیترانه تضمین کند.
-روسیه
منافع روسیه و مصر نیز در لیبی و مدیترانه شرقی، جایی که هر دو کشور در سال‌های گذشته با یکدیگر همکاری کرده‌اند و مانورهای نظامی مشترکی را انجام داده‌اند، همسو هستند. (8)
روسیه چندین قرارداد عمده تسلیحاتی با مصر منعقد کرد و همچنین یک توافق بزرگ برای ساخت اولین نیروگاه هسته‌ای این کشور با هزینه 25 میلیارد یورو و پیش‌بینی چهار راکتور 1200 مگاواتی در این کشور امضا کرد(9)
اما این رابطه بدون تنش نیست. مصر از روسیه، خواست تا از منافع او در رود نیل در شورای امنیت سازمان ملل متحد حمایت کند، اما روس ها با توجه به منافع خود در اتیوپی و سایر کشورهای آفریقایی، طفره رفتند. (10)
جنگ روسیه و اوکراین و تحریم‌های روسیه سوالاتی را در مورد سرنوشت توافق راکتور هسته‌ای ایجاد می‌کند، (11) اما با توجه به پوشش و موازنه دقیق مصر بین روسیه و غرب، دولت تاکنون این معامله را متوقف نکرده است و ساخت و ساز در حال انجام است. (12)
– اروپا
به نظر می رسد که مصر با نشاط دوباره به دنبال نفوذ و قدرت استراتژیک بیشتر است. این کشور قصد دارد به همکاری با اتحادیه اروپا در مناطق دارای اهمیت استراتژیک ادامه دهد و احتمالاً نقش تعیین کننده ای در لیبی و شرق مدیترانه ایفا خواهد کرد. برخی از ابتکارات، مانند میانجیگری مصر در جنگ داخلی لیبی، شرکت در مجمع گاز مدیترانه شرقی، و مانورهای دریایی نظامی مشترک با کشورهای عضو اتحادیه اروپا، از امتیازات اصلی سیاست خارجی مصر و همسویی تدریجی آن با منافع اتحادیه اروپا صحبت می کنند.
در همین راستا یکی از مؤلفه‌های کلیدی مصر که توانسته بخشی از نفوذ خود را به دست آورد، ترکیب قدرت نرم با قدرت سخت بوده است. در دوره سیسی، هزینه‌های دفاعی افزایش یافته و مصر سومین واردکننده بزرگ سلاح در جهان در دوره 2016-2020 شده است.(13)
خرید تسلیحات یک هدف دوگانه را دنبال می کند، اولاً ارتقاء بخشی از تجهیزات و مهمات قدیمی ارتش و ثانیاً استفاده از خریدها برای جلب حمایت شرکای بین المللی مانند فرانسه و آلمان.(14)
– حوزه خلیج فارس
مصر بیشترین ارتباط را با کشورهای عربستان سعودی، امارات و قطر در حوزه خلیج فارس که در بحران‌های اقتصادی اخیر، حدود 22 میلیارد دلار به مصر متعهد شدند، را دارد. این حمایت مالی باعث شده است که مصر بخشی از فضای مانور خود را در برابر متحدان خود در خلیج فارس به ویژه با عربستان سعودی و امارات از دست بدهد. (15)
– ایران
علاقه مصر به تقویت روابط با عراق، لبنان و سوریه، ممکن است عاملی برای فشار آوردن قاهره به تجدید نظر در روابط خود با تهران باشد. شواهدی از جمله:الف) این که مصر از سال 2019 با عراق و اردن در یک مشارکت توسعه سه جانبه تعامل داشت.ب) پروژه انتقال گاز مصر به لبنان از طریق سوریه ج) توسعه مورد انتظار در روابط قاهره و دمشق، زیرا مصر یکی از کشورهای عربی است که از بازگشت سوریه به اتحادیه عرب و حوزه عرب حمایت می کند. د) علاقه مصر به امنیت کشتیرانی، با توجه به تداوم تهدید حوثی ها برای امنیت کشتیرانی در دریای سرخ و تنگه باب المندب ه) در نهایت، جنگ اوکراین و دو قطبی شدن بین‌المللی و منطقه‌ای ناشی از آن، با توجه به نزدیک بودن این دو کشور به روسیه و اتخاذ مواضع نزدیک‌تر به جانب روسیه در جنگ.و) تمایل مصر برای حفظ آرامش اوضاع در غزه، با توجه به روابط نزدیک تهران با چندین جناح مسلح در نوار غزه، از جمله حماس، جهاد و غیره ، می‌تواند به نوعی بر روابط مصر و ایران تأثیر بگذارد.((16)
گرچه وزیر امور خارجه ایران اعلام کرده تاکنون هیچ مذاکره مستقیمی بین تهران و قاهره صورت نگرفته است، اما تلاش ها برای عادی سازی روابط با این کشور عربی ادامه دارد. (17)
استقبال از عادی سازی روابط ،نشان می دهد ایران نگران روابط مصر با عراق، سوریه و لبنان است. اگرچه سخنگوی وزارت امور خارجه ایران از استقبال کشورش از پروژه مشارکت عراق، اردن و مصر خبر داد، اما تهران این روابط سه جانبه را منبع تهدید و خطری برای روابط خود با عراق می‌داند.
علاوه بر این، تهران پروژه انتقال گاز مصر به لبنان از طریق سوریه رایک فشار بر خود می‌داند، به‌ویژه که به دنبال تامین و ارسال محموله‌های نفت ایران به لبنان است.ایران همچنین اذعان دارد که هر گونه نزدیکی اعراب با سوریه به نوعی بر روابط تهران و دمشق تأثیر خواهد گذاشت، به ویژه که ایران موضوع چانه زنی مورد انتظار در هر حرکت اعراب به سمت دمشق است. (18)
مصر علاوه بر ابعاد اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و استراتژیک، «گذرگاه مهمی» برای تحکیم همکاری‌های ایران با کشورهای آفریقایی است. (19)
واژگان کلیدی: بازیگران, اثر گذار ,سیاست خارجی ,مصر , ایران , فاطمه خادم شیرازی, چالشها,چشم انداز
Reference
1-https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2021/698062/EPRS_BRI(2021)698062_EN.pdf
2-https://english.ahram.org.eg/News/483646.aspx
5-https://english.ahram.org.eg/News/483646.aspx
6-https://www.state.gov/u-s-relations-with-egypt/
7-https://www.middleeasteye.net/news/china-emerges-major-exporter-weapons-middle-east-north-africa.
8-https://www.reuters.com/article/us-usa-russia-libya-exclusive-idUSKBN16K2RY.
9-https://www.dw.com/en/russian-company-starts-building-egypts-first-nuclear-plant/a-62559065.
13-https://sipri.org/sites/default/files/2021-03/fs_2103_at_2020.pdf.
15-https://sipri.org/sites/default/files/2021-03/fs_2103_at_2020.pdf.
16-https://strategiecs.com/en/analyses/the-difficult-road-to-resuming-egyptian-iranian-relations
18-https://strategiecs.com/en/analyses/the-difficult-road-to-resuming-egyptian-iranian-relations
20.https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2021/698062/EPRS_BRI(2021)698062_EN.pdf
21-https://foreignpolicy.com/2023/02/14/egypt-imf-bailout-economists/
22-https://moderndiplomacy.eu/2023/01/26/egypts-too-big-to-fail-theory-once-again-at-test/
23- https://gate.ahram.org.eg/daily/News/222098.aspx
24- https://doi.org/10.1080/03932729.2016.1172864
25-https://mecouncil.org/publication/the-return-of-egypt-assessing-egyptian-foreign-policy-under-sissi/
27-https://aspeniaonline.it/egypt-turkey-relations-an-assessment/
28-https://www.mei.edu/publications/10-key-events-and-trends-middle-east-and-north-africa-2022
29-https://strategiecs.com/en/analyses/the-difficult-road-to-resuming-egyptian-iranian-relations
