دکتر سید وحید ظهوری حسینی
کارشناس افغانستان
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
چهارشنبه گذشته دولت افغانستان با استناد به گفته مقام‌های پاکستانی تایید کرد که ملا عمر مرده است، ۲۴ ساعت بعد شورشیان طالبان نیز رسما اعلامیه دادند و مرگ او را تایید کردند و کمتر از ۲۴ ساعت دیگر وقت گرفت که امیر تازه خود را معرفی کنند.. در این بین در پی ابهامی که پس از مرگ ملا عمر به‌وجود آمده، دور دوم مذاکرات که قرار بود امروز در پاکستان برگزار شود، به تعویق افتاده است.یادداشت زیر به پیامدهای گوناگون مرگ ملاعمر در افغانستان پرداخته است.
واژگان کلیدی: پیامدهای مرگ ملاعمر در افغانستان ، مرگ ملاعمر در افغانستان ، مرگ ملاعمر ، افغانستان ، مرگ رهبر طالبان
عوامل موثر در تاخیر در اعلام مرگ ملا عمر
ملاعمر یکی از مجاهدین دوران جهاد در افغانستان بود و تعداد زیادی از طرفداران مجاهد را به دور خود جمع کرد و توانست بعد از جنگ های داخلی که در افغانستان به عنوان اسطوره و رهبر شناخته شود. وضعیت به گونه ای می شود که اکثریت مجاهدین او را به عنوان یک ناجی و بعد ها و به عنوان امیرالمومنین می شناختند و نهایتا در زمان حاکمیت طالبان قدرت چشم گیری پیدا کرد که به حاکمیت افغانستان رسید. بعد از سقوط طالبان و حمله امریکا به افغانستان ملا عمر مهره ای بود که می توانست به راحتی توسط امریکایی ها مورد استفاده قرار گیرد و امریکایی ها از این وضعیت به نفع خودشان استفاده کردند. یعنی ملاعمر و بن لادن تحت نظر امریکایی ها بودند، تعرضی علیه آنها صورت نگرفت و آنها توانستند از حملات امریکا جان سالم به دست ببرند، در این راستا تا به امروز که اکثریت طرفداران طالبان هم از ملاعمر چندان اطلاعی نداشتند که کجاست و چه می کند . چنانچه هنوز هم خیلی به اینکه مرگ ملاعمر در دوسال قبل یا شاید قبل از ان در زمان حملات امریکاییها اتفاق افتاده باشد مشکوک هستند. به هرحال خبر مرگ وی تا کنون مخفی مانده بود. این مخفی ماندن هم به نفع طالبان بود و هم امریکایی ها هم ازموقعیت استفاده بردند ( قبل از این که پروسه استفاده از طالبان توسط امریکاییها به پایان برسد، ملاعمر ظاهراً دوسال قبل در اثر بیماری فوت کرده است ) چرا که این موضوع باعث می شد که توسعه امریکاییها در افغانستان ابتر گردد، امریکاییها در واقع به مخفی کردن مرگ وی پرداختند درحالیکه از مکان زندگی وی مطلع بودند. این مخفی کردن تا به امروز ادامه داشته است . اما اکنون که جایگزینی برای آنها مانند داعش پیدا شده است، تا بتوانند نقشه های جدیدی را طرح ریزی کنند.
پیامدهای مرگ ملاعمر:
تاثیر مرگ ملا عمر در جنبش طالبان : طالبان در واقع به عنوان یک اسطوره از ملاعمر تبعیت می کردند و وی به عنوان یک رهبر کاملا مذهبی بود . اما مسلم است که با مرگ وی ممکن است تفرق آراء و اختلافاتی در میان آنها پیش بیاید و نهایتا تبعیت پیشین که از آنها یک گروه واحد می ساخت وجود ندارد. این اختلاف می تواند باعث از هم گسیختگی و تشطط و پراکندگی طالبان گردد. این امر تا ممکن است طالبان را به گروه های مختلفی تجزیه کند. در واقع طالبان از قبل هم گروه های مختلفی بودند، و به عنوان گروه طالبان فعالیت می کردند. اما همه آنها تحت رهبری ملا عمر تجمیع پیدا کرده بودند. مثلا گروه هایی مانند شبکه حقانی ،حزب حکمتیار به نحوی با طالبان هماهنگی و همکاری داشتند، اما مرکز این فعالیت ها در واقع گروهی بود که در زیر پوشش ملا عمر قرار داشت و امروز هر کدام از آنها می توانند به طور مستقل فعالیت خود را دنبال کند. در این بین باید توجه داشت که آقای ملا اختر که جایگزین ملا عمر شده است، جایگاهی مشابه ملا عمر نخواهد داشت. گذشته از این باید توجه داشت که خبرها حاکی از آن است که حقانی یک سال قبل فوت کرده است. بنابراین آنهایی که به عنوان یک الگو مطرح شده اند از بین رفته اند و جایگرین آنها ممکن است به یک شبکه بین المللی متصل شود.
مرگ ملاعمر و تاثیری در بروز و ظهور داعش در افغانستان : مرگ ملاعمر دقیقا با بروز و ظهور داعش در افغانستان ارتباط پیدا می کند. چون زمانی که داعش وارد افغانستان شد، مهم ترین مخالف خود را طالبان یافت. طالبانی که با دولت افغانستان در ستیز و جنگ بودند، با داعش به مقابله برخاستند و این مقابله برای داعش سنگین تمام شد و می توانست نیروهای داعش را تحلیل ببرد، به طوری به هیچ وجه در افغانستان نتواند موفق شود. در این حال تنها راهی که امروز پیش روی داعش وجود دارد از بین رفتن طالبان و یا جذب دولت شدن و پایان یافت ماموریت ِآنها تلقی می شود. در این صورت داعش جایگزین فعالیت های فرامنطقه ای و بین المللی باشد.
تاثیر بر روند پروسه صلح با طالبان : در دور اول مذاکرات در دوره آقای حامد کرزی مخالفت شدیدی با طالبان وجود داشت و نهایتا در این دوره جدید با شرایط خاصی پیدا کرد و توسط هیئت دولت و پذیرش از سوی طالبان دنبال شد و با گشایش دفتری در قطر و یا رفع بعضی فعالیت های دیگر همه این زمینه ها را مساعد نمود. به طوریکه دیدیم طالبان علنا وارد عرصه فعالیت های سیاسی شدند ودولت افغانستان هم به مذاکره با اینها پرداخت و در دور اول پیشرفت های خوبی حاصل گردید. به طوریکه از سوی ملا عمر هم تایید شده بود. اما دور دوم مذاکرات با اعلام خبر مرگ ملاعمر کاملا زیر سوال می رود. در واقع طالبان مشروعیت و قانونی بودن دور اول مذاکرات را نخواهند داشت. مذاکرات صلح بر این اساس کاملا یک مذاکرات بی بنیاد است و. در واقع نهایتا طالبان یا مرکزیتی وجود ندارد که به عنوان نمایندگان طالبان با دولت مذاکره کند، بلکه افراد هستند. چنانچه در گذشته هم چنین اتفاقاتی پیش امده است. چنانچه در که گذشته هم از این اتفاقات پیش می آمد.
حضور دولت افغانستان در مناطق حضور طالبان : مرگ ملاعمر می تواند به پیوستن نیروهای متعادل تر طالبان به دولت افغانستان و جمع شدن بسیاری از افرادی پراکنده ای که به نام طالبان فعالیت می کردند کمک کند. اما تعدادی هم همچنان فعالیت و عملا به داعش خواهند پیوست و ارتباطات و دشمنی با ملت و دولت افغانستان به صورت واضح و روشن دنبال خواهد شد . اما مردم افغانستان هم این موضوع را درک می کنند، که دشمن آنها دشمن بین المللی و داعش خواهند بود. لذا من فکر می کنم که دولت افغانستان بتواند در مناطق طالبان تقویت و حاکمیت پیدا کند. اما با حضور داعش به عنوان حلقه وصل، این ناامنی ها در افغانستان به داعش انتقال پیدا می کند . در این بین طالبان در هر جایی که حضور دارند، ارتباطی با داعش پیدا خواهد کرد. چنانچه در گذشته هم طالبان به دنبال درآمد و فعالیت و به دست آوردن امکانات بود و عملا مرکزیتی به عنوان این که بخواهند مصالحه کنند، یا به حاکمیت و دولت پیوندند وجود نداشت. امروز هم ممکن است طالبان در مناطقی که داعش در آنجا حضور دارد تقویت گردد و این تغییری در حرکت سودجویانه دولت افغانستان و یا از بین رفتن رهبر طالبان نخواهد کرد.
مرگ ملا عمر و تاثیر بر رابطه افغانستان و پاکستان: یکی از مسائل مهم برای پاکستان کمک های طالبان برای برقراری صلح و امنیت در مناطقی بود که می توانست به ارتباطات پاکستان با چین کمک کند. نهایتا اگر دولت افغانستان هم به دنبال این هماهنگی و همکاری باشد، مسلم است که این موضوع به دولت افغانستان کمک می کرد. اما فعلا پاکستان به دنبال اهداف خود فعالیتهایی را انجام می دهد، درحالی که از مرگ ملا عمر اطلاع داشته است. در این بین من فکر می کنم که امروز سیاست پاکستان نسبت به افغانستان نه تنها تغییر می کند، بلکه دولت افغانستان این موضوع را یک نیرنگ (که پاکستان با اطلاع ازچنین وضعیتی، چطور وارد مذاکره با طالبان شده است) می داند.
.
