فاطمه عطري سنگري

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد

بعد از حوادث خونین سال 2010 در قرقیزستان نخستین انتخابات ریاست جمهوری روز ۳۰  اكتبر 2011 در این کشور برگزار شد و آلمازبك آتامبايف كه پيش از اين سمت نخست وزيري اين كشور را برعهده داشت، با كسب بیش از 60 درصد آرا پیروز شد. وی از همان ابتدا اعلام کرد که باید نيروهاي آمريكايي مستقر در اين كشور پس از انقضاي ماموريت خود كشور را ترك كنند و با وجود آنكه بیشكك به قرارداد فعلی اجاره پایگاه تا ماه ژوییه 2014 (تیر – مرداد 1393) وفادار است اما دیگر آن را تمدید نخواهد كرد. اين بحث در ماه‌هاي اخير به شدت بالا گرفته و همچنان ادامه دارد. البته مقامات آمریکایی برای مذاکره درباره آينده این پایگاه رایزنی‌های متعددی با قرقیزستان داشته اند و در یک نوبت نیز ‘لئون پانه تا’ وزیر دفاع آمریكا وارد بیشكك شد تا درباره ادامه استفاده از این فرودگاه مذاكره كند.[1] از سوی دیگر رييس جمهوري قرقيزستان در سفر خود به مسكو گفت که احتمال تعطيلي پايگاه هوايي ‘كانت’ روسيه در قرقيزستان نيز وجود دارد و علت آن را عمل نكردن روسيه به تعهدات خود در قبال اجاره اين پايگاه هوايي دانست.[2] پايگاه ماناس يكي از مهمترين پايگاههاي آمريكا در منطقه است و نقش مهمي در حضور نظامي آمريكا در آسياي مركزي دارد. از آنجا كه اين حضور در مواقعي براي ايران تهديداتي را به همراه داشته است لذا به بررسي علل احتمالي رفتار قرقيزستان و سناريوهاي احتمالي پيش روي اين كشور خواهيم پرداخت و تاثير آينده اين پايگاه در امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران را مورد توجه قرار خواهيم داد.

تحلیل رخداد

همكاري‌هاي نظامي آمریکا و قرقیزستان از سال 2001 میلادی و با شروع جنگ ضدتروريسم امريكا در افغانستان آغاز شد. در این دوره آمریکا به بهانه مبارزه با تروریسم با تایید روسیه در منطقه حاضر شد و پايگاه ماناس را در قرقيزستان ایجاد كرد. از آن پس حضور نظامی آمریکا در منطقه تقویت شد و حتي پس از تحولات متعدد قدرت در قرقيزستان، دولت‌های جديد اين كشور نيز همچنان به همكاري با امريكا از جمله در حوزة نظامي تأكيد داشتند. در این پايگاه بین يک هزار الی دو هزار نظامي آمريكايي مستقر هستند و ناتو از اين پايگاه به عنوان پل ارتباطي با افغانستان بهره مي‌برد. پس از کنار رفتن عسگر آقایف از ریاست جمهوری قرقیزستان و روی کار آمدن دولت باقی‌يِف این کشور همچنان روابط نزدیکی را با آمریکا برقرار کرد. در سال 2009 باقي‌يف، رئيس‌جمهور قرقيزستان خبري مبني بر تعطيلي پايگاه هوايي آمريكا در «ماناس» اعلام كرد؛ اما اين امر هرگز به وقوع نپیوست. در واقع از سال 2005 قرقيزستان بارها اعلام كرد كه فعاليت پايگاه ماناس ممكن است محدود يا منقضي شود. اما اين اظهارات بيشتر نوعي اعمال فشار بر مقامات آمريكايي براي بالا بردن حق اجاره پایگاه ماناس بود. بنابراین بعد از دستيابي به اين هدف و ارائة برخي مزيت‌هاي اقتصادي، بحث درباره خروج نظاميان امريكايي از اين پايگاه نيز براي مدتی متوقف مي‌شد. بعد از انقلاب 2010 و روی کار آمدن رزا اتونبایوا نیز با وجود آنکه زمزمه‌هایی مبنی بر دخالت روسیه در این حوادث و تمایل رهبران جدید قرقیزستان به روسیه وجود داشت، اما همکاری نظامی بیشکک و واشنگتن ادامه یافت.

به این ترتیب یکی از دیدگاه‌های موجود در توجیه عملکرد قرقیزستان این است که الماز بیک اتمبایف پس از دستیابی به کرسی ریاست جمهوری قرقیزستان تلاش کرده در سیاست خارجی این کشور تغییر ایجاد کند و بنابراین از همان ابتدا بر لزوم خروج آمریکاییان از ماناس، پس از سال 2014 میلادی تأکید کرده است. اما برخی شواهد حاکی از خوشینانه بودن این ذهنیت است. مساله این است که ‌قرقیزستان مشکلات ‌اقتصادی زیادی دارد که به نظر می رسد دریافت ‌وام‌های ‌خارجی یکی از راه حل‌های پیش روی این کشور باشد. ‌ولی ‌این احتمال وجود دارد که روسیه ‌و ‌غرب ‌از ‌پرداخت ‌وام‌های ‌جدید ‌به ‌بیشکک ‌خودداری ‌‌كنند و یا آن را مشروط کنند. این شروط از جانب روسیه می‌تواند ‌اخراج ‌پایگاه ‌نیروی ‌هوایی ‌آمریکایی ‌از ‌فرودگاه ‌»ماناس» باشد و البته از جانب غرب اخراج نیروهای روسیه از پایگاه کانت.

ولی احتمال دیگری نیز وجود دارد که در چارچوب آن این کشور با توجه به مشکلات اقتصادی خود بنا دارد بازی همزمانی را با روسیه و آمریکا آغاز کند تا در جریان آن مشکلات خود را کاهش دهد. در این راستا باید به اظهارات سفیر آمریكا در قرقیزستان اشاره کرد که اعلام كرد: این كشور بابت 10 سال استفاده از پایگاه هوایی ‘ماناس’ معادل یك میلیارد و 400 میلیون دلار به درآمد قرقیزستان كمك كرده است.[3] بنابراین این احتمال مطرح شده است که در پايان مدت قرارداد فعلی (چنانكه آتامبايف نيز به آن اشاره‌اي كرد) اين مبلغ از 63 میلیون دلار به 150 ميليون دلار افزايش يابد.[4] موردی که بر حدس و گمان‌های احتمال بازی قرقیزستان بر سر حضور نظامی آمریکا در خاک خود افزوده است، این است که رئیس جمهور این کشور ضمن سفر کاری خود در پایان ماه فوریه 2012 به مسکو و مصاحبه با رسانه‌های گروهی روسی احتمال تعطیلی پایگاه هوایی روسیه در این کشور را نیز بعید ندانست. فراتر از بحث افزایش میزان اجاره پایگاه نظامی آمریکا، این احتمال وجود دارد که آمریکا بخش مهمی از بدهکاری‌های خارجی قرقیزستان را از صورت‌حساب خارج کند. در سال 2011 روسیه برخلاف وعده قبلی، از اعطای اعتبار 106 میلیون دلاری به این کشور منصرف شد که این امر دولت جدید قرقیزستان را با مشکل رو به رو کرد. سفر “غیرمنتظره” وزیر دفاع آمریکا به قرقیزستان که در آستانه سفر رسمی آتامبایف به مسکو (19 مارس) و دیدار با رئیس جمهور جدید این کشور “ولادیمیر پوتین” انجام شد می‌تواند به این معنی باشد که پانه‌تا برای بیشکک پیشنهادهایی داشت که در مذاکرات آتامبایف با پوتین در مسکو مورد استفاده واقع شده است.

نکته دیگری که انجام این طرح را با ابهام مواجه می کند این است که با برجسته شدن نقش پارلمان و دولت در قرقیزستان، بخش مهمی از تصمیم‌گیری‌های کلان این کشور از دست رییس جمهور خارج شده و حداقل به هماهنگی 3 قوه و موافقت نخست وزیر و پارلمان نیاز دارد. از این رو احزاب مخالف در پارلمان طبعا احزاب و نمایندگانی حضور دارند که با خروج پایگاه آمریکا مخالفند. حداقل حزب “آته مکین” از جمله احزابی است که هم در سال گذشته و هم در سال جدید میلادی به صراحت با طرح موضوع اخراج پایگاه آمریکا در سال 2014 مخالفت کرده و چنین تصمیمی را مغایر منافع ملی قرقیزستان می‌داند.[5] به طور کلی نیز این ‌وعده آتامبایف به دلیل مشکلات مالی بیشتری که بر این کشور متحمل می‌کند مخالفتهای بسیاری را برانگیخته است.

البته برای تصمیم آتامبایف نشانه‌های مثبت و تاییدکننده نیز وجود دارد. مهمترین نشانه این بود که ‌وی ‌اواخر ‌سال ‌2011 ‌میلادی در ‌اجلاس ‌سران ‌کشورهای ‌عضو ‌سازمان ‌پیمان ‌امنیت ‌دسته‌جمعی ‌در ‌مسکو ‌قراردادی ر‌ا ‌امضا ‌کرد ‌که ‌مطابق ‌آن ‌پایگاه‌های ‌نظامی ‌خارجی ‌می‌توانند ‌تنها ‌با ‌موافقت ‌همه ‌کشورهای ‌عضو ‌در ‌خاک ‌اعضای ‌سازمان ‌پیمان ‌امنیت ‌دسته‌جمعی ‌ایجاد ‌شوند. ‌ولی این مورد اعتراض مخالفان را برانگیخت. به گفته مخالفان، ‌رئیس ‌جمهور ‌طبق ‌قانون ‌اساسی ‌حق ‌امضای ‌این ‌گونه ‌قرارداد‌ها ‌را ‌ندارد ‌و ‌قبل ‌از ‌آن باید ‌موافقت ‌مجلس ‌و ‌دولت ‌را ‌به ‌دست ‌آورد. عامل دیگری که می‌تواند توجیه‌کننده اقدام وی باشد ‌این است که مقامات ‌قرقیزستان ممکن است نگران درگیر شدن در رویارویی احتمالی ایران و آمریکا باشند.

نکته مهم دیگر این است که آمریکا همواره اعلام کرده که مسیر استفاده از دیگر کشورهای آسیای مرکزی را نیز مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد و این امر قدرت مانور قرقیزستان را کم می‌کند. در میان کشورهای منطقه نیز عمدتا مخالفت چندانی با حضور آمریکا به چشم نمی‌خورد. به غیر از ازبکستان و قرقیزستان که پایگاه‌های خود را در اختیار آمریکا قرار داده اند، بقیه کشورها نیز واکنشی در قبال این حضور از خود نشان نمی‌دهند و حتی گاه خود پیشنهاد حضور آمریکا در کشورهایشان را، البته برای اهداف غیر نظامی، داده‌اند. بویژه اینکه باید در نظر داشت این پایگاه براساس مجوز سازمان ملل متحد براي آنچه که حمايت ازعمليات ضد تروريستي در افغانستان خوانده مي‌شود ایجاد گردیده و بنابراین از آنجا که آمریکا همه جوانب ظاهری حضور خود را موجه جلوه می‌دهد، مخالفت اندکی با این پایگاه وجود دارد. برای مثال هنگامی که قرقیزستان تصمیم خود برای تعطیلی پایگاه ماناس را اعلام نموده بود، قزاقستان، تاجیکستان و ازبکستان اعلام کردند که آمریکا می تواند موقتا از خاک این کشورها البته برای انتقال تجهیزات انسان دوستانه و یا لجستیکی (غیر نظامی) استفاده کند.[6] بنابراین با توجه به امتیازات اقتصادی این پایگاه حداقل حضور غیر نظامی آمریکا در قرقیزستان حفظ خواهد شد.

در این میان ایران، روسیه و چين تنها کشورهایی هستند که حضور آمریکا را به ضرر منطقه می دانند. موضوع حمایت آمریکا از ریگی بار دیگر مخاطرات حضور آمریکا در منطقه را برای ایران آشکار کرد و به همین دلیل ایران بارها مخالفت خود را با حضور آمریکا و سایر کشورهای خارج از منطقه بیان کرده و اعلام کرده است که امنیت منطقه باید توسط خود کشورهای منطقه تامین شود. روسیه هم از همان ابتدا و حتی با وجود مخالفت نکردن با حضور آمریکا در منطقه در جریان جنگ با طالبان، بارها بر ضرورت موقتی بودن این حضور تاکید کرده است.[7] چين نيز با وجود سياست به اصطلاح نرم خود، بارها نگرانی خود را از حضور نظامي آمريكا، به مقامات قرقيزستان ابراز كرده است.

دورنمای رخداد

رئیس جمهور قرقیزستان همواره شایعات پيرامون توافق با آمریکا در خصوص پایگاه ماناس و يا فشار روسیه در اين ماجرا را رد كرده است؛[8] اما موضوعی که مطرح است این است که ممکن است حضور نظامی آمریکا با شرایط و توجیه دیگری از سوی دولت قرقیزستان حفظ شود و با ظاهری موجه تر. در واقع با توجه به شرایط بالا می توان با اطمینان بیشتری گفت که این پایگاه باقی خواهد بود و این به هیچ وجه به نفع منافع ملی ایران و روسیه و بسیاری از کشورهای منطقه نیست. زیرا اگرچه آمریکا همه اقدامات خود در منطقه و از جمله فعالیت های پایگاه های نظامی خود را با هدف مبارزه با تروریسم توجیه می کند، اما عملا اقدامات این کشور نتایج دیگری را در پی دارد. شواهد متعددی حاکی از آموزش تروریست ها در پایگاه ماناس وجود دارد که ارتباط عبدالمالک ریگی سرکرده گروهک تروریستی جندالله در جنوب شرق ایران با ریچارد هالبروک نماینده ویژه رئیس جمهور آمریکا در پایگاه ماناس یکی از این موارد است. به نظر می رسد مقامات آمریکایی با اعتقاد به تروریسم بد و تروریسم خوب، از اینگونه گروهک ها به عنوان ابزاری برای رسیدن به اهداف خود در منطقه استفاده می‌کنند. اگرچه رئیس‌جمهوری جديد قرقیزستان تاکید کرده است که از پایگاه نظامی آمریکا در فرودگاه «ماناس» نباید برای حمله به خاک ایران استفاده شود،[9] اما اقداماتي غير از حمله نظامي نيز از اين پايگاه بر عليه ايران طراحي مي‌شود. براي مثال همواره این احتمال قوی بوده که ممکن است از این پایگاه برای انجام نظارت و طرح‌های تجسسی در فضای کشورهای آسیای مرکزی، چین، روسیه، ايران و سایر کشورهای نزدیک این منطقه استفاده ‌شود. به این ترتیب حضور آمریکا در آسیای مرکزی که ظاهرا با هدف حفظ ثبات و مبارزه با تروریسم صورت می‌گیرد در نهایت نتیجه معکوس داشته و برای ایران نیز تهدید امنیتی جدی را در پی دارد و همه اين تحركات لزوم توجه و پيگيري بيشتر مقامات سیاسی و امنیتی کشورمان را ايجاب مي‌كند.